Về làng Tà Lài

Tên gọi Tà Lài gợi nhớ đến làng có người dân tộc Mạ, S'tiêng sinh sống khá tập trung ở H.Tân Phú. Đây là địa bàn miền núi, vùng đệm Vườn quốc gia Cát Tiên và gắn liền với căn cứ cách mạng Chiến khu Đ trong 2 cuộc kháng chiến chống xâm lược.

Tên gọi Tà Lài gợi nhớ đến làng có người dân tộc Mạ, S’tiêng sinh sống khá tập trung ở H.Tân Phú. Đây là địa bàn miền núi, vùng đệm Vườn quốc gia Cát Tiên và gắn liền với căn cứ cách mạng Chiến khu Đ trong 2 cuộc kháng chiến chống xâm lược.

3 thế hệ hát dân ca trong một gia đình cùng ngồi bên nhau để nói về sự độc đáo trong âm nhạc, văn hóa của người Mạ ở xã Tà Lài, H.Tân Phú. Ảnh: Ngọc Liên

Làng Tà Lài trước đây bị chia cắt bởi sông Đồng Nai và ngày nay là một trong các ấp của xã Tà Lài với 2 làng Bù Cháp, Tà Lài. Địa hình Tà Lài khá đa dạng, gồm đồi núi cao, đồi núi thoải lượn sóng và vùng đất thấp ven sông.

* Dấu ấn lịch sử

Xã Tà Lài được thành lập trên cơ sở tách ra từ xã Phú Lập của H.Tân Phú từ năm 1994. Người Mạ gọi Tà Lài là làng R’lài. Tên gọi Tà Lài xuất hiện trong thế kỷ XX, gắn với các địa phận khá rộng lớn là cấp tổng, quận, tỉnh Bình Tuy, Phước Bình, Đồng Nai Thượng, Xuân Lộc, Long Khánh, Định Quán, Tân Phú. Ngày 24-7-1957, chính quyền Sài Gòn ra Nghị định 131/BNV/HC liên quan tỉnh Long Khánh, trong đó Q.Định Quán có 2 tổng: Bình Tuy và Tà Lài. Trong văn bản của chính quyền Sài Gòn, dùng chữ Ta-lai.

Về phía chính quyền cách mạng, thời kỳ kháng chiến chống Pháp, Tà Lài thuộc địa bàn H.Xuân Lộc, tỉnh Biên Hòa (1946-1951), tỉnh Thủ Biên (1951-1954). Trong kháng chiến chống Mỹ, Chiến khu Đ được mở rộng, cùng với sự bố trí chiến trường, Tà Lài trực thuộc tỉnh Biên Hòa (1955  đến 9-1960), tỉnh Thủ Biên (9-1960 đến 7-1961), tỉnh Phước Thành (6-1961 đến 1964), tỉnh Long Khánh (1964 - 1965), tỉnh Bà Biên, có lúc gọi là Long Bà Biên với sự sáp nhập 3 tỉnh: Bà Rịa, Biên Hòa, Long Khánh (12-1966 đến 10-1967), tỉnh Bà Rịa - Long Khánh (10-1967  đến 5-1971), Phân khu Bà Rịa (5-1971 đến 10-1973), tỉnh căn cứ Tân Phú (10-1973 đến 10-1974), tỉnh Tân Phú (10-1974 đến 2-1976).

Tà Lài trước năm 1945 là vùng rừng núi bạt ngàn, có tính chất biệt lập với các khu dân cư thưa thớt ở ngoài trục lộ 20 đi Đà Lạt. Người Pháp đã xây dựng nhà tù để giam cầm những người yêu nước, đảng viên cộng sản được xếp vào diện “chính trị nguy hiểm” trong phong trào đấu tranh cách mạng ở Nam kỳ. Chính quyền thực dân Pháp gọi nơi giam giữ là Camp des Travailleurs Talai. Những người bị giam cầm tại đây gọi “Căng Tà Lài” hay “Trại lao động đặc biệt”. Họ sống trong cảnh bị bắt, canh giữ gắt gao, lao động trên vùng rừng núi đầy nguy hiểm. Trong nhà tù Tà Lài, những chiến sĩ cách mạng lên kế hoạch vượt ngục. Ngày 27-3-1941, được sự giúp đỡ của đồng bào dân tộc thiểu số, 8 đảng viên Dương Quang Đông, Trần Văn Giàu, Trần Văn Kiệt, Trương Văn Nhâm, Nguyễn Văn Đức, Tô Ký, Châu Văn Giác, Nguyễn Công Trung đã thoát khỏi nhà giam, tránh sự truy lùng gắt gao của Pháp để trở về các địa phương tiếp tục lãnh đạo phong trào cách mạng. Đây là những đồng chí nòng cốt củng cố Xứ ủy Nam kỳ, góp phần quan trọng cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền vào mùa thu năm 1945. Đồng chí Trần Văn Giàu được bầu làm Chủ tịch Ủy ban Hành chính lâm thời Nam bộ sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công tại Sài Gòn.

Ghi dấu sự kiện lịch sử này, chính quyền đã xây dựng cụm tượng đài vào năm 2002 và được xếp hạng di tích lịch sử năm 2021. Kiến trúc di tích hài hòa với không gian công viên được quy hoạch, tôn tạo cây xanh, thoáng đãng bên bờ trái của sông Đồng Nai. Nội dung bia ghi lại sự kiện vượt ngục và bức phù điêu khắc họa hình ảnh sinh hoạt, lao động của những chiến sĩ cách mạng trong nhà tù, cuộc họp bí mật của đảng viên bàn bạc kế hoạch vượt ngục, sự giúp đỡ của đồng bào dân tộc thiểu số vượt sông Đồng Nai. Địa điểm này trở thành nơi sinh hoạt về nguồn, tuyên truyền về tinh thần yêu nước, truyền thống cách mạng ở địa phương.

Trong kháng chiến chống xâm lược, làng Bù Cháp, Tà Lài đã góp phần quan trọng ở căn cứ Chiến khu Đ. Những người con của các làng S’tiêng, Mạ, Chơro đã làm giao liên, nuôi giấu các chiến sĩ, đảng viên, sản xuất lương thực, hỗ trợ cho các đơn vị bộ đội hoạt động trên địa bàn. Nhiều người trai tráng của buôn làng đã tham gia trực tiếp chiến đấu với tinh thần gan dạ, dũng cảm… như Prai, Điểu Khuynh, K’Tiêng, K’Lư, K’Nang, K’Rét, K’Liêng, K’Coong... Già làng K’Lư của làng Bù Cháp trở thành chiến sĩ cách mạng trung kiên qua các thời kỳ kháng chiến và xây dựng Tà Lài. Ông K’Lư được trao tặng Huy hiệu 70 năm tuổi đảng vào năm 2017.

* Sắc thái văn hóa

Vùng đất Tà Lài trước năm 1945 thưa thớt dân cư. Làng Bù Cháp, Tà Lài tập trung người Mạ, S’tiêng…Từ năm 1954 trở đi, một số người dân từ các tỉnh miền Tây đến sinh sống. Sau năm 1975, thực hiện chính sách xây dựng kinh tế mới, Tà Lài - Phú Lập là một trong những địa bàn tiếp nhận người dân từ Bình Thạnh, TP.HCM đến cư trú, sản xuất. Bên cạnh đó, từ đầu thập niên 80 (thế kỷ XX), có những đợt cư dân các tỉnh phía Bắc đến sinh sống theo di dân tự do. Khi nhà nước thực hiện chính sách định canh, định cư, một số hộ gia đình người Mạ khu Hiệp Nghĩa (TT.Định Quán) trở lại địa phương sau thời gian dài bị đẩy ấp chiến lược của chính quyền Sài Gòn trước năm 1975. Vì vậy, cư dân của Tà Lài khá đa dạng, gắn với hai tộc người thiểu số S’tiêng, Mạ lâu đời và sau này được bổ sung đa dạng với các tộc người khác: Việt, Hoa, Tày, Nùng, Thái.

Đời sống tinh thần của người S’tiêng, Mạ có những nét độc đáo với những loại nhạc cụ: goong, chinh, kèn môi, đàn mbuốt, đàn tre… cùng những điệu múa, bài hát dân ca, truyện kể… Người Mạ, S’tiêng tổ chức những lễ nghi liên quan đến chu kỳ đời người (đặt tên, hôn nhân, tang lễ, chữa bệnh…), chu kỳ vòng cây trồng liên quan đến cây lúa (đốt rẫy, tỉa lúa, thu hoạch…).  Lễ mừng lúa mới là lễ hội lớn nhất mang tính cộng đồng của làng. Trước đây, lễ hội kéo dài nhiều ngày với những nghi thức cây nêu, hiến sinh trâu, bò, heo, dê… tại nhà sàn dài của làng và người dân tham dự đông đảo, tổ chức nhiều hoạt động mang tính chất vui chơi sau những ngày lao động vất vả trong năm (biểu diễn các loại nhạc cụ, múa hát dân gian, tham gia trò chơi và cùng uống rượu cần, ẩm thực cổ truyền…). Những năm gần đây, lễ hội này được phục hồi nhưng đã có những biến đổi, giản lược so với trước đây. Bà Ka Bào của làng Tà Lài được phong tặng nghệ nhân dân gian đầu tiên ở Đồng Nai với sự am hiểu về phong tục, tập quán và truyền dạy nghề dệt thổ cẩm trong cộng đồng.

Những cư dân Tày, Nùng từ vùng miền núi phía Bắc của Việt Nam đến sinh sống tại Tà Lài sau năm 1980 với tập quán, tín ngưỡng được duy trì trên vùng đất mới: thờ tổ tiên, dòng họ và các lễ nghi đời sống. Hàng năm, người Tày, Nùng duy trì nhiều lễ cúng liên quan đời người, đến lễ tiết, duy trì các lễ mang tính cộng đồng. Thời gian gần đây, qua các thiết chế văn hóa tại địa phương và chính sách gìn giữ di sản văn hóa cư dân Tày, Nùng ở Tà Lài phục hồi những nét văn hóa độc đáo như diễn xướng (hát then, hát lượn, đàn tính), các trò chơi dân gian (ném còn, nhảy sạp) và lễ hội xuống đồng vào mùa Xuân (hội Lồng tồng).

* Bảo tồn và phát huy

Hiện nay, là xã đạt chuẩn Nông thôn mới nâng cao, xã Tà Lài có những điều kiện thuận lợi trong công tác bảo tồn di sản văn hóa, phát triển du lịch. Nhà văn hóa các dân tộc được xây dựng năm 2002 là thiết chế văn hóa với kiểu nhà rông, nguyên liệu kiên cố, gồm 3 khu gồm hội trường, thư viện, nhà truyền thống. Bên cạnh đó có nhà dệt để người dân bảo tồn nghề dệt thổ cẩm. Năm 2008 trong khuôn khổ Chương trình Quốc gia về phát triển du lịch sinh thái xung quanh các khu bảo tồn ở Việt Nam, Vườn quốc gia Cát Tiên thực hiện dự án du lịch cộng đồng với tên gọi Nhà dài Tà Lài (Ta Lai Longhouse) với không gian nhà dài truyền thống người Mạ, phía dưới có đập Vàm Hô, cảnh quan đẹp với hệ sinh thái núi rừng tự nhiên. Hiện nay, khu vực nhà dài được sử dụng trong khai thác du lịch với nhiều loại hình tham quan văn hóa tộc người (làng Mạ, nghề dệt thổ cẩm, biểu diễn múa, hát dân gian người Mạ, Tày) kết hợp với môi trường tự nhiên (chèo thuyền, xe đạp địa hình, chinh phục thám hiểm rừng…).

Phan Đình Dũng