Những tên làng xưa ở Biên Hòa

Tên gọi của mỗi vùng đất ghi dấu ấn của những lớp văn hóa mà nhiều thế hệ cư dân đã từng sinh sống trên đó tạo dựng. Ngày nay, qua nhiều sự thay đổi ở các thời kỳ, nên những địa danh xưa hầu như vắng bóng, thay vào đó, là những tên gọi mới trong cơ cấu quản lý hành chính. Vì vậy, nhiều người trẻ ít có cơ hội tìm hiểu các nguồn tư liệu về vùng đất mình đang sống.

Cầu Ghềnh nối cù lao Phố với Bửu Hòa

Biên Hòa xưa là tỉnh với địa giới khá rộng từ thời Vua Minh Mạng - trong Lục tỉnh Nam kỳ (Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên). Địa giới của Biên Hòa gồm nhiều tỉnh, thành của miền Đông Nam bộ: Đồng Nai, Bình Dương, Bình Phước, Bà Rịa - Vũng Tàu, một phần Bình Thuận và một phần của TP.HCM hiện nay.

* Quy tắc những tên gọi

Sách Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức ghi chép về các 5 trấn của Nam bộ thời kỳ đầu thế kỷ XIX (Phiên An, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Thanh và Hà Tiên thuộc Gia Định thành) khá chi tiết về tổng, xã, thôn ở Nam bộ, trong đó Biên Hòa.

Lúc bấy giờ, trấn Biên Hòa gồm 1 phủ (Phước Long), 4 huyện (Phước Chánh, Bình An, Long Thành, Phước An). TP.Biên Hòa ngày nay nằm trong địa phận của huyện Phước Chánh và một số địa giới của các huyện ở vùng giáp ranh (do chia tách, sáp nhập sau này).

Khi tra cứu những nguồn sử liệu từ thời Nguyễn đến đầu năm 1945, chúng ta sẽ nghe nhiều tên gọi khá lạ và dường như đã không còn xuất hiện sau này, chỉ có trong tư liệu và những tấm bản đồ xưa. Điều này, trở thành những đam mê cho những con người hoài cổ, tìm những dấu tích xưa trên vùng đất hiện tại, mà tên làng ở Biên Hòa hiện nay vẫn còn “lưu luyến”, có những địa danh với sức sống trong mạch chảy của cuộc sống hôm nay.

Tên gọi của 85 thôn trong 2 tổng (Phước Vinh, Chánh Mỹ) xưa khá lý thú mà nhiều nhà nghiên cứu cho rằng: Với quy tắc những tên gọi bắt nguồn từ những chữ trong tên gọi của huyện Phước Chánh, của phủ Phước Long còn có những mỹ tự thể hiện lịch sử khai khẩn, lập làng và mong ước về những điều tốt lành cho cư dân, vùng đất.

Chúng ta dễ nhận thấy qua các tên gọi thôn bắt đầu từ chữ Tân khá nhiều với hàm nghĩa mới khai phá, mới thành lập trong thời điểm của lúc đó như: Tân Mai, Tân Phong, Tân Lại, Tân Lân, Tân Huệ, Tân Định, Tân Thành, Tân Triều, Tân Thạch, Tân Quan, Tân Lộc, Tân Vạn, Tân Phú, Tân Bản, Tân Hội, Tân Thạnh, Tân Lương, Tân Hòa, Tân Chánh…

Hoặc tên gọi của thôn phản ánh sự ước muốn về bình an, sự phát triển, sự giàu có, sung mãn… bắt đầu từ các từ: Phước (Phước Lư, Phước Thạnh, Phước Lư, Phước Hạnh, Phước Tân…), Bình (Bình Đa, Bình An, Bình Thành, Bình Trước, Bình Thới, Bình Lục, Bình Lợi, Bình Ý, Bình Hưng), Long (Long Chánh, Long Phú), Phú (Phú Xuân, Phú An), An (An Hòa, An Lâm)…

Giờ đây, nhiều tên gọi của làng thôn thời xưa không còn nữa, hoặc thay đổi bởi sự chia tách, sáp nhập tùy tình hình với sự phát triển hoặc thuận lợi cho việc quản lý. Nhiều tên làng “sống ẩn” trong tên gọi các thiết chế chung của cộng đồng; đặc biệt là các miếu, đình, nhà vỏ... nhưng thể hiện sức sống sâu lắng, mạnh mẽ. rước đây, mỗi làng thường xây dựng các thiết chế tín ngưỡng của cộng đồng với cách đặt tên theo tên gọi của làng. Chúng ta cũng dễ dàng nhận thấy nhiều tên gọi của làng xưa ở Biên Hòa qua các ngôi đình vẫn hiện hữu trong nội ô thành phố như: Tân Lại, Bình Thành/Bình Thiền, Bình Tự, Bình Quan, Phước Lư, Long Qưới, An Hòa, Tân Lân, Tân Giám, Mỹ Khánh, Bình Trước (đình, nhà hội)…

* Còn đó những tên làng xưa…

Thế nhưng, vẫn còn đó những tên làng xưa của Biên Hòa, dầu bao thay đổi vẫn tồn tại với sự nâng cấp của trong hệ thống hành chính lên xã, phường; mở rộng địa giới của Biên Hòa. Trong cơ cấu hành chính hiện nay của TP.Biên Hòa, chúng ta vẫn thấy tên gọi của các làng, thôn, xã xưa như An Hòa, Bình Đa, Tân Mai, Tân Vạn, Tân Phong… và chắc chắn địa giới có nhiều thay đổi.

Phường An Hòa có gốc từ làng Bến Gỗ, sau này thành thôn thuộc tổng Long Vĩnh, huyện Long Thành, phủ Phước Long. Sau thời gian dài thuộc huyện, đền năm 2010 thuộc TP.Biên Hòa với đơn vị xã vào năm 2010 và năm 2019 được nâng cấp phường.

Một góc chợ Biên Hòa xưa

Phường Bình Đa nguyên là làng thuộc tổng Phước Vinh, huyện Phước Chánh, phủ Phước Long từ thời vua Gia Long, sau là thôn và cuối thế kỷ XIX là ấp của xã Bình An (Bình Đa và An Hảo sáp nhập) và thành đơn vị phường vào năm 1988.

Phường Tân Mai là thôn của thuộc tổng Phước Vinh, huyện Phước Chánh, phủ Phước Long, sau là làng của tổng Phước Vĩnh Thượng, tỉnh Biên Hòa. Có một giai đoạn, làng Tân Mai hiệp với làng Vĩnh Cửu, Bình Đa thành làng Tam Hiệp. Năm 1976, P.Tân Mai thành lập cho đến giờ.

Phường Tân Phong là thôn thuộc thuộc tổng Phước Vinh, huyện Phước Chánh, phủ Phước Long. Trước năm 1975 thuộc quận Châu Thành, quận Đức Tu. Sau năm 1975, chính quyền cách mạng thành lập xã Tân Phong và đến năm 1984, nâng lên cấp phường.

Phường Tân Vạn bên hữu ngạn sông Đồng Nai là thôn của tổng Chánh Mỹ, huyện Phước Chánh, phủ Phước Long, sau này mở rộng địa giới với việc sáp nhập thêm thôn Đắc Phước. Sau năm 1975 là xã - nơi có làng nghề gốm truyền thống, từ năm 1984 được nâng lên cấp phường.

Thành kèn Biên Hòa xưa (P.Quang Vinh, TP.Biên Hòa)

Còn một số tên gọi của thôn làng xưa đã nhập lại trước đó để chuyển thành tên gọi mới. Có thể kể ra đây như tên gọi của P. Hóa An thành lập năm 1976. Tên gọi Hóa An có từ việc sáp nhập hai thôn Tân An và An Hóa cuối thế kỷ XIX thuộc tổng Chánh Mỹ Thượng, huyện Phước Chánh, phủ Phước Long. Trước năm 1975 thuộc quận Châu Thành, sau đó thuộc quận Dĩ An của tỉnh Biên Hòa.

Phường Hiệp Hòa hiện nay khá đặc biệt bởi nằm trọn trong địa giới của cù lao giữa hai nhánh sông Đồng Nai. Nơi đây khá nổi tiếng trong lịch sử khai phá xứ Đồng Nai bởi từng là “xứ đô hội” mang tính chất của thương cảng sầm uất ở Nam bộ từ cuối thế kỷ XVII. Hiệp Hòa là tên gọi làng từ năm 1939 trên cơ sở sáp nhập của 3 làng: Nhứt Hòa, Nhị Hòa và Tam Hòa vốn có từ cuối thế kỷ XIX. Sau năm 1975 là xã và năm 2019 nâng lên cấp phường.

Phan Đình Dũng