Loài Khỉ thông minh nhanh nhẹn đứng thứ 9 trong 12 con giáp. Theo quan niệm của người Á đông, số 9 là một con số đẹp và nhiều may mắn, bởi vậy năm Bính Thân 2016 được dự báo sẽ là một năm may mắn, hạnh phúc cho mọi người. Nhân dịp năm mới, Báo Đồng Nai xin giới thiệu với độc giả về các loài linh trưởng quý hiếm được đưa vào Sách đỏ Việt Nam.
Loài Khỉ thông minh nhanh nhẹn đứng thứ 9 trong 12 con giáp. Theo quan niệm của người Á đông, số 9 là một con số đẹp và nhiều may mắn, bởi vậy năm Bính Thân 2016 được dự báo sẽ là một năm may mắn, hạnh phúc cho mọi người. Nhân dịp năm mới, Báo Đồng Nai xin giới thiệu với độc giả về các loài linh trưởng quý hiếm được đưa vào Sách đỏ Việt Nam.
Các loài Linh trưởng ở Việt Nam đóng một vai trò hết sức quan trọng trong hệ sinh thái. Chúng không chỉ tạo nên một bức tranh sắc màu cho thiên nhiên hoang dã Việt Nam, mà còn giúp cho quá trình phát tán hệ thực vật trong các khu rừng nơi chúng sống và tồn tại. Do địa hình đất nước ta trải dài qua nhiều miền khí hậu và các kiểu rừng khác nhau, nên các loài Linh trưởng có vùng phân bố, môi trường sống rất rộng ở độ cao từ 100m đến 3.000m so với mực nước biển. Tuy nhiên, chúng chỉ tồn tại ở các khu rừng còn được bảo vệ tốt nơi các loài động, thực vật còn đa dạng loài. Đây là nhóm động vậy có nguy cơ tuyệt chủng rất cao, do vậy chúng rất cần được mọi người quan tâm và bảo vệ trong môi trường tự nhiên.
Các nhà nghiên cứu đã chia bộ linh trưởng ra làm 3 họ gồm: Họ Khỉ Cercopithecidae có 15 loài. Họ Cu li Loricidae có 2 loài. Họ Vượn có 6 loài.
1. Chà vá chân nâu - Pygathrix nemaeus
 |
| Ảnh: Lê Khắc Cường |
Loài này phân bố ở Vườn quốc gia Bạch Mã - Huế, Bán đảo Sơn Trà - Đà Nẵng. Được coi là “nữ hoàng” sắc đẹp của họ nhà Khỉ Cercopithecidae,với thân hình thon nhỏ, bộ lông nhiều màu, đỉnh đầu, trán màu đen, lông mặt dày tạo thành đĩa mặt, màu từ trắng xám đến xám, cổ và ngực màu hung đỏ từ rực rỡ đến nhạt. lưng màu xám nhạt hoặc lốm đốm trắng, lông ở vai màu xám đen, chân, tay dài, cánh tay từ khuỷu đến mu bàn tay trắng xám, đùi màu đen, ống chân hung đỏ đến nâu đỏ thẫm, đuôi rất dài. Để giữ được sắc đẹp trời phú, “nữ hoàng” họ nhà khỉ suốt đời ăn chay trường. Thức ăn của chúng là một số lá cây phân bố trong khu vực sinh sống.
“Nữ hoàng sắc đẹp” hiện đang được bảo vệ trong Sách đỏ Việt Nam bậc EN (nguy cấp - Endangered), phụ lục 1 trong CITES và Sách đỏ Thế giới IUCN.
2. Chà vá chân xám - Pygathrix cinerea
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Không thua kém sắc đẹp với “nữ hoàng” bởi khuôn mặt rất ấn tượng với nhiều màu lông khác nhau: đỉnh đầu, trán màu đen, lông mặt dày tạo thành đĩa mặt từ trắng xám đến xám, cổ và ngực màu xám nhạt, các sợi lông ở đỉnh màu trắng, lưng màu xám nhạt hoặc lốm đốm trắng, lông ở vai màu xám đen, chân, đuôi và cánh tay rất dài. Chúng thực sự là những vận động viên thể dục dụng cụ siêu hạng của rừng xanh.
Chà vá chân xám sống ở độ cao trên 1 ngàn mét thuộc các cánh rừng Tây Nguyên đại ngàn. Do bị con người phá hủy môi trường sống và bị săn bắt nên loài này đã được đưa vào sách đỏ Việt Nam ở tình trạng CR (rất nguy cấp - Critically Endangered).
3. Chà vá chân đen - Pygathrix nigripes
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Đây là loài lớn nhất trong các giống Chà vá ở Việt Nam, một vài cá thể đực được ghi nhận đến 30kg. Tuy nhiên, do cả đời sống ở trên cây nên thân hình chúng cũng thon nhỏ, săn chắc với chân, tay, đuôi rất dài. Chà vá chân đen có bộ lông dày, nhiều màu, lưng màu xám - đen, đầu trắng xám, hai bên thái dương có viền lông nâu đỏ, mặt nhiều lông dài màu trắng xám đến xám, cặp mặt nâu đầy quyến rũ.
Gã khổng lồ Pygathrix nigripes sống ở hầu khắp các cánh rừng còn tốt miền Đông Nam bộ, như: Vườn quốc gia Cát Tiên (Đồng Nai), Núi Bà Đen (Tây Ninh), Vườn quốc gia Bù Gia Mập (Bình Phước)… và là loài đặc hữu của Việt Nam, nên chúng đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam và Sách đỏ thế giới (IUCN) với mức độ EN (nguy cấp - Endangered), phụ lục 1 trong CITES.
4. Voọc cát bà - Trachypithecus poliocephalus
 |
| Ảnh: Nguyễn Mạnh Hiệp |
Đây là loài phân bố rất hẹp nên nguy cơ tuyệt chủng rất cao. Với bộ lông dày, sợi lông hơi thô cứng, con trưởng thành có đầu, vai màu trắng vàng, vùng mông màu xám nhạt, đầu có mào lông với gốc lông màu vàng nhạt, mút lông phớt xám. Con non mới sinh có lông màu vàng nhạt.
“Gia đình Robinson” Voọc đầu trắng chỉ sống ở đảo Cát Bà, thuộc Vườn quốc gia Cát Bà - Hải Phòng, là nguồn gen đặc hữu quý hiếm chỉ có ở Việt Nam. Năm 2000 Tổ chức IUCN xếp loài này vào nhóm CR (rất nguy cấp - Critically Endangered), phụ lục II CITES. Chúng chỉ còn vài chục cá thể tồn tại trên hòn đảo này. Voọc đầu trắng là những nhà leo núi cừ khôi nhất trong họ hàng nhà khỉ. Nơi sống của chúng là những vách đá cheo leo dựng đứng, khiến cho những nhà leo núi cừ khôi nhất cũng khó vượt qua.
5. Voọc mũi hếch - Rhinopithecus avunculus
 |
| Ảnh: Nguyễn Dũng |
Tạo hóa đã ưu ái cho loài này trở thành một kỳ quan của thiên nhiên với chiếc mũi hếch và đôi môi dày mềm mại, sắc màu không thể lẫn vào với các loài khác trong họ hàng nhà khỉ ở Việt Nam. Loài này có bộ lông màu nâu đen, lông trên đầu và quanh mặt màu trắng nhạt, không có mào lông trên đỉnh đầu, đuôi dài hơn thân, lông xù. Con non mới đẻ lông màu vàng nhạt, khi lớn chuyển màu như voọc trưởng thành.
Đây là loài đặc hữu chỉ có ở Việt Nam nên có giá trị khoa học cao, là đối tượng nghiên cứu khoa học. Hiện nay Voọc mũi hếch đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam ở tình trạng CR (rất nguy cấp - Critically Endangered) vì đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng ngoài thiên nhiên. Loài này phân bố ở Tuyên Quang (Chiêm Hóa, Na Hang), Bắc Kạn (Ba Bể), Yên Bái (Chấn Yên), Thái Nguyên.
6. Voọc mông trắng - Trachypithecus delacouri
 |
| Ảnh: Nguyễn Xuân Nghĩa |
Các nàng voọc mông trắng cái được trang điểm bằng các mảng lông vùng mông và đùi trắng như một chiếc quần đùi xinh xắn. Vào mùa giao phối và nuôi con nhỏ, lông từ hông đến đùi có sự thay đổi màu, bình thường màu trắng và chuyển sang màu nâu nhạt rồi nâu thẫm. Voọc non mới sinh có bộ lông màu vàng tơ và bắt đầu chuyển dần sang màu đen sau 4 tháng tuổi. Sau 10 tháng tuổi, toàn bộ cơ thể chuyển sang màu đen rõ, phần hông, đùi màu trắng, chỏm lông đỉnh đầu màu vàng nhạt. Sau 3 năm tuổi màu lông giống con trưởng thành.
Loài này sống chủ yếu ở rừng cây gỗ trên núi đá vôi ở Vườn quốc gia Cúc Phương và vùng hoạt động kiếm ăn của Voọc mông trắng tương đối rộng, cả trên núi đất lẫn núi đá nhưng chúng ngủ trên núi đá. Mùa nóng, Voọc mông trắng ngủ trên vách đá, mùa lạnh ngủ hang. Chiếc đuôi dài, lông dày, bông, sợi lông mọc vuông góc với đuôi và màu đen rất hữu ích cho việc treo mình trên cây trong lúc kiếm ăn.
Voọc mông trắng là nguồn gen đặc hữu, quý hiếm. Sách đỏ Việt Nam và IUCN xếp loài này vào nhóm CR (rất nguy cấp - Critically Endangered), phụ lục II CITES.
7. Voọc bạc - Trachypithecus villosus
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Mặc dù không có sắc màu ấn tượng với thân hình thon nhỏ, lông trên đỉnh đầu có màu tối xám, chót lông màu trắng bạc, nhưng những cá thể con mới sinh của loài voọc bạc đầy sắc màu da cam nổi bật trong tán rừng già xanh lá. Sau 3-4 tháng con non chuyển thành màu xám.
Chúng thích sống ở các vùng núi thấp dưới 500m, nhưng cũng đã phát hiện ở độ cao gần 1 ngàn mét vùng núi đá vôi Kiên Lương, Kiên Giang. Tuy số lượng còn nhiều nhưng Sách đỏ Việt Nam vẫn xếp chúng vào tình trạng VU (sẽ nguy cấp - Vulnerable).
8. Voọc xám - Trachypithecus barbei
 |
| Ảnh: WWF |
Khuôn mặt cực kỳ ấn tượng như những nét trang điểm vội vàng của tạo hóa, khiến cho loài voọc này trở nên xấu xí hơn các loài khác trong họ nhà khỉ. Voọc xám thường sinh sống ở những vùng rừng cây cao trên núi đá vôi, nên khả năng leo núi và trèo cây của chúng cũng rất cừ khôi.
Loài này không sống trên rừng hỗn giao tre nứa, hoạt động vào ban ngày, có thể gặp chúng kiếm ăn ở vùng đồi cây bụi gần rừng. Chúng thường ngủ trên các vách núi đá vôi dựng đứng hoặc trên các gốc cây mọc ở vách núi cheo leo, mùa đông ngủ trong hang hoặc trên các tán cây rậm kín gió và sống thành từng nhóm từ 3-30 cá thể. Sách đỏ Việt Nam xếp chúng vào tình trạng VU (sẽ nguy cấp - Vulnerable).
9. Vọc Hà Tĩnh - Trachypithecus hatinhensis
 |
| Ảnh: WWF |
Vùng núi đá vôi thuộc Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng là ngôi nhà sinh sống của một quần thể lớn nhất còn lại của loài linh trưởng đặc hữu được mang tên loài thuần Việt này. Con trưởng thành có bộ lông dày, sợi lông dài mềm và màu đen, con non mới đẻ có bộ lông màu vàng tơ, sau 4 tháng tuổi bắt đầu chuyển dần sang màu đen. Sau 1 năm tuổi, bộ lông có màu giống con trưởng thành.
Chúng sống ở rừng có nhiều cây gỗ lớn mọc trên núi đá, không sống trong các rừng núi đất, ngay cả những vùng rất gần núi đá. Hiện nay chúng đang là loài có nguy cơ tuyệt chủng rất cao vì săn bắn và mất sinh cảnh sống tự nhiên do phá rừng. Chúng đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam và IUCN xếp loài này vào nhóm CR (rất nguy cấp - Critically Endangered), phụ lục II CITES để quản lý bảo vệ.
10. Vượn đen má trắng - Nomascus leucogenys
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Nằm trong nhóm các loài chỉ sống trên cây và là những kẻ quán quân về chuyền cành, nhảy xa từ cây này sang cây khác. Loài vượn đen má hung có thân hình thon nhẹ, chân tay rất dài. Con đực có màu đen toàn thân, hai má lông màu trắng nối nhau bằng vệt trắng dưới cằm. Con cái lông màu vàng xẫm, lồng quanh mặt tủa ngang, đỉnh đầu màu xám hoặc tua đen. Vượn con cả đực và cái đều có lông màu vàng nhạt.
Chúng kiếm ăn trên cây cao, trong các khu rừng thương xanh còn tốt. Thức ăn là quả, hạt, lá, chồi cây... Đôi khi chúng cũng chẳng ngại tăng cường protein bằng các loài côn trùng, trứng chim, chim non trong tổ khi đã chán ngấy món chay trường. Loài này sinh sản vào năm thứ 7-8, thời gian có chửa 7-8 tháng, hai năm đẻ một lần, mỗi lần đẻ một con. Sách đỏ Việt Nam và Sách đỏ thế giới (IUCN) đã đánh giá chúng ở mức độ EN (nguy cấp - Endangered).
11. Vượn đen má vàng - Nomascus gabriellae
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Vào những buổi sáng sớm đầy sương cuối mùa mưa ở Vườn quốc gia Cát Tiên, Vườn quốc gia Bù Gia Mập... Bất chợt ta được thưởng thức những âm thanh vang dội, những tiếng hú kéo dài không dứt. Đó chính là tiếng gọi bầy, gọi tình yêu trong mùa sinh sản của loài Vượn đen má vàng.
Với bộ lông dày và mềm, con đực có màu đen, con cái có màu lông màu vàng nhạt, lông quanh mặt thường màu vàng. Vượn đen thường sống trong sinh cảnh rừng già trên đỉnh núi cao.
Mặc dù số lượng cá thể còn nhiều và được bảo vệ chặt chẽ ở các vườn quốc gia. Nhưng chúng vẫn được Sách đỏ Việt Nam xếp vào những loài có mức độ EN (nguy cấp - Endangered).
12. Vượn đen tuyền - Nomascus concolor
 |
| Ảnh: WWF |
Không thể đen hơn được vì những con đực thân hình có màu lông quá đen, đó là nhận xét hài hước của các nhà nghiên cứu Linh trưởng về loài Vượn có thân hình thon mảnh, chân tay dài, không đuôi này. Con đực trưởng thành màu đen tuyền. Một số lông trắng đơn lẻ có thể xuất hiện ở góc miệng. Con cái trưởng thành màu vàng nhạt, vàng, cam, nâu be hoặc trắng đục và có đốm đen ở đỉnh đầu và ở dưới ngực. Vượn đen non có màu vàng nhạt. Chúng kiếm ăn trên cây cao, thức ăn là lá cây, chồi non, quả cây và côn trùng, trứng chim, chim non…
Vượn đen thường sống từng bầy như gia đình trong sinh cảnh rừng già hay trên đỉnh núi cao nguyên sinh nhất, không sống trong rừng thưa, rừng tre lứa. Đây cũng là loài được Sách đỏ Việt Nam xếp vào những loài có mức độ EN (nguy cấp - Endangered).
13. Khỉ mặt đỏ - Macaca arctoides
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Khuôn mặt có màu da đỏ rực như được tạo hóa vẽ lên một lớp son rực rỡ, nhưng màu lông trên cơ thể thường là màu nâu sẫm, cũng có biến đổi từ đen sang đỏ. Khỉ mặt đỏ có đuôi to, ngắn, không quá 1/3 chiều dài bàn chân sau. Điểm nổi bật nhất là chiếc mông to quá khổ và chai mông rất dày, không lông do chúng thường ngồi hàng giờ trên cây, vách đá ngay cả khi ngon giấc.
Không chỉ biết leo trèo kiếm ăn trên cây mà chúng còn hay đi trên mặt đất trong rừng và dọc theo các bờ sông, bờ suối. Chúng là những kẻ ồn ào, náo nhiệt nhất trong các khu rừng, tuy nhiên bầy khỉ được tổ chức rất chặt chẽ và quân phiệt bởi con đực đầu đàn. Nếu một kẻ nào không tuân lệnh con đầu đàn, chắc chắn sẽ bị một cú cắn đau nhớ đời để biết mình phải sống trong khuôn khổ. Loài này cũng được Sách đỏ Việt Nam xếp vào những loài có mức độ VU (sẽ nguy cấp - Vulnerable).
14. Khỉ đuôi lợn - Macaca leonine
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Đây là loài lớn nhất trong họ nhà Khỉ Cercopithecidae và cũng là loài Linh trưởng hung dữ của rừng mưa nhiệt đới. Những chiếc lông dài, rậm, màu hung sáng phủ gần kín tai, hai bên má tạo thành đĩa mặt, lông đỉnh đầu màu hung xẫm hoặc xám đen tạo thành “xoáy” tỏa ra xung quanh gần giống cái mũ. Chúng hoạt động kiếm ăn ban ngày ở thung lũng rừng thưa, trên núi đất, gần núi đá, trên cây cũng như dưới mặt đất. Mùa đông chúng trú ẩn trong các hang đá, mùa hè trú ẩn trong các hốc đá hay cành cây. Chúng sống thành đàn từ 10-12 con cả đực và cái. Sách đỏ Việt Nam xếp Khỉ đuôi lợn vào những loài có mức độ VU (sẽ nguy cấp - Vulnerable).
15. Khỉ vàng - Macaca mulatta
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Mặc dù chỉ được đánh giá là loài LR (ít nguy cấp - Lower risk) trong Sách đỏ Việt Nam vì số lượng còn nhiều trong tự nhiên, nhưng khỉ vàng đóng một vai trò hết sức to lớn trong các nghiên cứu khoa học phục vụ đời sống con người. Loài khỉ này có thân màu nâu vàng, con trưởng thành mặt có màu đỏ, lông trên đỉnh đầu rất ngắn, phía sau thân màu nâu nhạt hơn phía trước. Chúng được sử dụng trong nghiên cứu sản xuất vaccine chống bệnh bại liệt trẻ em và những loại vaccine khác cứu sống hàng triệu người trên thế giới. Đây chính là loài linh trưởng được các nhà nghiên cứu khoa học rất quan tâm vì chúng có bộ gen rất giống với con người.
Khỉ vàng sống trong điều kiện dao động rất lớn của nhiệt độ môi trường, từ vùng rất lạnh tới vùng nóng gần 50OC, từ nơi rất khô gần sa mạc tới nơi có lượng mưa hàng năm 10 ngàn mm và từ độ cao từ ngay mặt nước biển tới 3.050m.
16. Khỉ đuôi dài - Macaca fascicularis
 |
| Ảnh: Phùng Mỹ Trung |
Những con khỉ đuôi dài đầu đàn có thể lặn sâu vài mét nước và ngưng thở trong vòng từ 3-5 phút. Chúng là quán quân về bơi lặn của rừng ngập mặn, hay các bãi bồi của các khu rừng nước lợ để tìm kiếm thức ăn là các loài cua ốc, nghêu sò dưới mực nước sâu.
Chúng có lông màu từ xám đến nâu đỏ, ít thấm nước, phía sau cơ thể nhạt hơn, lông trên đầu mọc hướng về sau. khuôn mặt có màu hồng, có mào, đuôi rất dài và được phủ nhiều lông, chiều dài đuôi thường đạt 3/4 hoặc hơn so với chiều dài cơ thể.
Khỉ đuôi dài cũng đóng một vai trò hết sức to lớn trong các nghiên cứu khoa học phục vụ đời sống con người. Chúng được sử dụng trong sản xuất vaccine chống bệnh cho con người vì là loài có bộ gen rất giống với con người. Do số lượng còn nhiều nên chúng được đánh giá ở mức LR (ít nguy cấp - Lower risk) trong Sách đỏ Việt Nam.
Phùng Mỹ Trung
