Chung tay đẩy lùi HIV/AIDS vì cộng đồng khỏe mạnh (Bài 1)

HIV/AIDS từng là nỗi sợ của rất nhiều người vì được xem là “bản án tử” cho những ai mắc phải. Nhưng hiện nay, “căn bệnh thế kỷ” này có thể được kiểm soát nhờ sự tiến bộ của y học, những chính sách nhân văn của Đảng, Nhà nước, sự chung tay, góp sức của không chỉ ngành y tế mà của cả cộng đồng. Để đạt được mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS tại Việt Nam vào năm 2030, vẫn còn nhiều khó khăn, thách thức cần phải vượt qua.

BÀI 1: QUYẾT TÂM CAO, THÁCH THỨC LỚN

Kể từ khi ca nhiễm HIV đầu tiên được phát hiện năm 1990 tại Thành phố Hồ Chí Minh, đến nay, Việt Nam có khoảng 267 ngàn người đang sống chung với HIV/AIDS tại tất cả 34 tỉnh, thành phố. Khu vực Đông Nam Bộ, trong đó có Đồng Nai, ghi nhận số ca mắc cao.

Một nam bệnh nhân trẻ nhiễm HIV đến Khoa Phòng, chống HIV/AIDS (CDC Đồng Nai) để tái khám. Ảnh: Hạnh Dung

Đáng lưu ý, dịch HIV/AIDS đang có xu hướng trẻ hóa, gia tăng nhanh ở nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM).

Bệnh rất nguy hiểm nếu không được điều trị sớm

Trong bộ dạng gầy gò, đội mũ trùm kín đầu, mang khẩu trang che mặt, anh V.T.Đ. (28 tuổi, ngụ phường Long Hưng, tỉnh Đồng Nai) đến Khoa Phòng, chống HIV/AIDS (Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) Đồng Nai) để khám sức khỏe định kỳ và nhận thuốc ARV (thuốc điều trị bệnh HIV/AIDS).

Anh Đ. chia sẻ: 2 năm trước, anh có quan hệ tình dục đồng giới không an toàn. Khi biết anh có hành vi nguy cơ cao, một người bạn khuyên anh đi làm xét nghiệm để xem có bị nhiễm HIV hay không. Kết quả dương tính HIV làm Đ. “điếng người”, không dám tâm sự cùng ai.

Cũng đang điều trị HIV bằng thuốc ARV, anh T.V.T. (ngụ phường Phước Tân, tỉnh Đồng Nai) cho hay: Năm 18 tuổi, T. xin cha mẹ cho thuê trọ để theo học tại một trường đại học trên địa bàn tỉnh. Vì không có ai quản lý về giờ giấc, sinh hoạt, T. như “con chim được xổ lồng”, sa vào các cuộc ăn chơi cùng bạn bè. T. nhiều lần quan hệ tình dục với các bạn tình đồng giới không an toàn. Chuyện gì đến cũng đã đến, T. được xác định nhiễm HIV. Dù T. có hối hận nhưng mọi thứ đã muộn.

Bác sĩ chuyên khoa I Vũ Thị Ngọc, Trưởng khoa Phòng, chống HIV/AIDS (CDC Đồng Nai) cho biết: HIV là bệnh do Retrovirus thuộc họ Retrovidirae  gây ra. Bệnh lây truyền qua 3 đường chính, gồm: đường tình dục (tinh dịch hoặc dịch tiết của người nhiễm HIV xâm nhập vào cơ thể khi quan hệ qua âm đạo, hậu môn hoặc miệng); qua đường máu (dùng chung bơm kim tiêm, các vật sắc nhọn có dính máu của người nhiễm HIV, truyền máu và các chế phẩm từ máu của người nhiễm HIV); từ mẹ sang con (mẹ nhiễm HIV có thể truyền virus sang con trong quá trình mang thai, chuyển dạ và cho con bú).

Khi vào cơ thể, virus HIV tấn công và phá hủy hệ miễn dịch của cơ thể, khiến người bệnh dễ mắc các bệnh nhiễm trùng cơ hội và các bệnh ung thư, làm suy kiệt sức khỏe nghiêm trọng, có thể dẫn đến tử vong trong thời gian ngắn, đặc biệt khi bệnh HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS (thời gian chuyển từ HIV sang AIDS sớm hay muộn phụ thuộc vào hệ miễn dịch của từng bệnh nhân, có thể 2-3 năm, 5, 10 năm hoặc lâu hơn).

Lý giải nguyên nhân Đồng Nai ghi nhận số ca mắc HIV/AIDS cao, bác sĩ Ngọc cho rằng: Đồng Nai là một trong những tỉnh công nghiệp phát triển nhất cả nước, dân số đông, thu hút hàng trăm ngàn lao động nhập cư, phần lớn đang trong độ tuổi lao động. Tỉnh tập trung nhiều trường đại học, cao đẳng, thu hút lượng lớn sinh viên từ các tỉnh, thành khác về đây học tập. Những địa bàn “nóng” là Biên Hòa, Long Thành, Long Khánh. Dòng người di biến động cao làm tăng nguy cơ lây nhiễm HIV do khó quản lý sức khỏe cộng đồng so với khu dân cư ổn định. Một bộ phận người lao động trẻ, sinh viên sống xa gia đình dễ bị tác động bởi các hành vi nguy cơ như: sử dụng các chất gây nghiện, tiêm chích ma túy, quan hệ tình dục không an toàn…

Bên cạnh đó, một số nhóm nguy cơ cao như: người nghiện ma túy, nhóm MSM, gái mại dâm, người di cư tập trung đông, thường có tâm lý ngại tiếp cận với các dịch vụ y tế dẫn đến lây lan bệnh âm thầm trong cộng đồng. Một bộ phận người dân vẫn còn chủ quan trong việc phòng bệnh, thực hiện những hành vi có nguy cơ cao dẫn đến HIV/AIDS. Vị trí địa lý gần với Thành phố Hồ Chí Minh - địa phương có sự phát triển sôi động về mọi mặt, các hoạt động giải trí nhạy cảm nở rộ (massage, karaoke, spa không lành mạnh…) cũng là một trong những yếu tố thuận lợi để gia tăng người nhiễm HIV/AIDS trên địa bàn tỉnh Đồng Nai.

PGS.TS-BS Võ Triều Lý, Trưởng khoa Nhiễm E, Bệnh viện Bệnh nhiệt đới (Thành phố Hồ Chí Minh) lưu ý: Trước đây, đường lây nhiễm HIV phổ biến nhất là đường máu ở nhóm tiêm chích ma túy, nhưng nay đã chuyển qua đường quan hệ tình dục không an toàn, đặc biệt trong nhóm MSM (chiếm khoảng 75-84% các ca nhiễm mới). Ở nhóm MSM, hành vi quan hệ tình dục tập thể, thô bạo, sử dụng các chất kích thích, kích dục và thường không có biện pháp bảo vệ. Đó là lý do vì sao nếu một người nhiễm bệnh sẽ có thể lây nhiễm cho nhiều người khác.

Nhiều thách thức trong phòng, chống HIV/AIDS

PGS.TS Phạm Đức Mạnh, Phó Cục trưởng Cục Phòng bệnh (Bộ Y tế) cho biết: Chiến lược quốc gia chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030 của Việt Nam đặt ra 3 mục tiêu 95-95-95 (95% người nhiễm HIV biết tình trạng nhiễm HIV của mình; 95% người chẩn đoán nhiễm HIV được điều trị bằng thuốc ARV và 95% người điều trị bằng thuốc ARV đạt tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế). Đến nay, kết quả chung của cả nước lần lượt là 87-79-95.

9 tháng của năm 2025, Đồng Nai phát hiện 353 trường hợp nhiễm HIV mới. Trong đó, khoảng 80% là bệnh nhân trẻ, từ 15-30 tuổi, thuộc nhóm MSM. Đến nay, tỉnh có khoảng 9,3 ngàn người nhiễm HIV/AIDS, số người còn sống trên địa bàn tỉnh là hơn 8,3 ngàn người.

Với quyết tâm cao, Đồng Nai đang nỗ lực thực hiện Chiến lược quốc gia chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030. Theo Phó Giám đốc Sở Y tế Đồng Nai Lưu Văn Dũng, kết quả Đồng Nai đạt được đang cao hơn kết quả trung bình của cả nước, lần lượt là 90-81-99, vượt 1 mục tiêu và 2 mục tiêu chưa đạt.

Những năm qua, ngoài các chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về phòng, chống HIV/AIDS, Đồng Nai nhận được sự hỗ trợ rất nhiệt tình của Quỹ Toàn cầu, của Cơ quan Phát triển quốc tế Hoa Kỳ (USAID) thông qua các dự án… Các dự án này đã giúp Đồng Nai mở rộng điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV bằng thuốc PrEP. Giai đoạn 2019-2024, tỉnh có gần 8 ngàn người thuộc nhóm đối tượng nguy cơ cao đã được sử dụng thuốc PrEP miễn phí.

Từ năm 2019, được sự hỗ trợ từ Dự án PATH, sự quan tâm của UBND tỉnh Đồng Nai, Sở Y tế Đồng Nai, CDC Đồng Nai đã triển khai được 4 phòng khám điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV. Đến năm 2024, tỉnh có 12 phòng khám với nhiều hình thức khác nhau (gồm PrEP lưu động cung cấp thuốc tại cộng đồng như trường đại học, cao đẳng, khu công nghiệp, khu dân cư; PrEP từ xa để tư vấn, cung cấp thuốc cho những người ở vùng sâu, vùng xa…). Có khoảng 3,5 ngàn khách hàng đã được sử dụng dịch vụ PrEP, góp phần giảm tỷ lệ lây nhiễm HIV và các bệnh lây truyền qua đường tình dục trong cộng đồng.

Tuy nhiên, từ tháng 1-2025, Tổng thống Hoa Kỳ ký sắc lệnh tạm dừng các hoạt động của USAID trên toàn cầu khiến công tác điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV tại Việt Nam đối mặt với thách thức lớn. Bởi các dự án khi còn hoạt động đã hỗ trợ miễn phí tất cả các dịch vụ từ công khám, xét nghiệm đến thuốc dự phòng PrEP cho các đối tượng có nguy cơ cao. Khi các dự án dừng hoạt động, các đối tượng này sẽ phải chuyển sang các biện pháp dự phòng khác hoặc phải trả phí cho hoạt động điều trị dự phòng và điều trị bệnh. Nhiều đối tượng không đủ khả năng chi trả, dẫn đến nguy cơ bỏ ngang việc dự phòng và điều trị HIV, làm dấy lên lo ngại về tình trạng khó kiểm soát lây nhiễm HIV ở nhóm nguy cơ cao, đặc biệt ở nhóm MSM.

PGS.TS-BS Võ Triều Lý nhấn mạnh: Mặc dù các chiến dịch truyền thông K=K (Không phát hiện = Không lây truyền) đã được triển khai tích cực, song vẫn phải thẳng thắn nhìn nhận sự kỳ thị vẫn đang là trở ngại lớn khiến nhiều người có nguy cơ cao chậm xét nghiệm tầm soát HIV, e ngại điều trị và khó chia sẻ tình trạng nhiễm bệnh với bạn tình. Ngoài ra, thách thức về tính bền vững tài chính cũng đang đặt ra khi nguồn viện trợ quốc tế giảm dần. Trong khi đó, nhu cầu duy trì điều trị HIV thông qua bảo hiểm y tế, xét nghiệm tải lượng virus định kỳ và tiếp cận thuốc điều trị viêm gan C, thuốc kháng lao vẫn rất cấp thiết.

Hạnh Dung