Tản mạn về danh xưng Đồng Nai

Danh xưng Đồng Nai có từ bao giờ thật khó mà khảo chứng chính xác. Về mặt hành chính, tên gọi Đồng Nai được chính thức trở thành đơn vị tỉnh bắt đầu vào năm 1976.

Danh xưng Đồng Nai có từ bao giờ thật khó mà khảo chứng chính xác. Về mặt hành chính, tên gọi Đồng Nai được chính thức trở thành đơn vị tỉnh bắt đầu vào năm 1976. 

Một góc sông Đồng Nai đoạn chảy qua ra cầu Mát trước trụ sở UBND tỉnh. Ảnh: VĂN CHÍNH

Đã có nhiều cách lý giải, suy diễn về nguồn gốc danh xưng Đồng Nai. Một trong những cách nghĩ đơn giản nhất đồng thời căn cứ trên những nguồn tài liệu, Đồng Nai là cánh đồng có nhiều nai sinh sống.

* Những lý giải về danh xưng Đồng Nai

Tác giả Trịnh Hoài Đức trong Gia Định thành thông chí, hay Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn đề cập Đồng Nai: “Chợ Lộc Dã ở phía Nam hạ lưu sông Phước Long, huyện Phước Chính, vì trước kia là đồng nội lắm hươu nai, nên gọi tên thế, hoặc là Lộc Động, tục gọi chợ Đồng Nai  -  Xét sáu tỉnh Gia Định mà gọi chung là Đồng Nai, là vì lúc mới khai thác, bắt đầu từ Đồng Nai, nên lấy chỗ gốc mà bao trùm”.

Nhà nghiên cứu Trần Hiếu Thuận (bút danh Hoàng Thơ, đã mất) không đồng thuận cách lý giải Đồng Nai là cánh đồng có nhiều hươu nai, do ven sông Đồng Nai có đôi chỗ được gọi là đồng bằng nhưng đó chỉ là những trũng được phù sa sông bồi đắp thành đồng bằng nhỏ, không phải đồng ruộng bát ngát hay đồng cỏ mênh mông có nai ăn cỏ được.

Từ cách tiếp cận riêng, tác giả cho rằng Đồng Nai bắt nguồn từ tên gọi của dòng sông Đạ Đờng của người Mạ qua sự chuyển dịch ngôn ngữ: “Đồng bào dân tộc Mạ  - một cư dân quan trọng ở Đồng Nai - với địa bàn sinh sống của mình, trong đó có sông Đồng Nai. Họ đã gọi sông Đồng Nai là Đạ Đờng. Đạ là nơi xuất phát dòng nước, Đờng là sông. Từ Đạ Đờng có sớm nhất cũng 3.000 năm rồi. Và cách đây 300 năm, từ Đạ Đờng chuyển thành Đồng Nai. Thế có nghĩa từ Đờng chuyển âm thành Đồng, còn từ Đạ bỏ mất thêm chữ Nai: Đồng Nai...”.

Cách lý giải này tương đồng với cách hiểu về Đồng Nai của nhà văn Bình Nguyên Lộc: “Riêng ở Biên Hòa thì toàn địa danh của người Mạ mà chúng tôi nghi là hậu duệ của Phù Nam. Tên Đồng Nai không phải là tên Việt Nam mà là tên của Mạ, họ gọi sông Đồng Nai là Đạ Đờng. Đạ là hình thức đầu tiên sẽ biến thành nước trong ngôn ngữ ta, qua Nác ở Huế và Dak của người Mường. Mạ: Đạ; S’tiêng: Đá; Bana, Sơđăng, Mường: Đák; Việt Nam, Thừa Thiên: Nác; Việt Nam: Nước; Cao Miên: Tứk. Đờng được biến thành Đồng... Như vậy, sông Đồng Nai là sông Đồng mà lưu vực có nhiều Nai”.  Cách lý giải này đưa đến một cách hiểu khác hoàn toàn với cách miêu tả của Trịnh Hoài Đức, cụ thể: Đồng Nai bắt nguồn từ con sông lớn có nhiều nai chứ không phải là cánh đồng có nhiều hươu nai.

Công trình Địa chí Đồng Nai đề cập nguồn gốc của địa danh Đồng Nai, đã lược kết những nguồn tư liệu, giả thuyết, lý giải  của nhiều nhà nghiên cứu. Dẫn theo Lược sử Công giáo Nam bộ (từ thế kỷ 16 đến 18) của Trương Bá Cần, trong đó tư liệu viết năm 1701 và 1710 cho biết vùng Dou - Nai (Đồng Nai) ở giữa Cao Miên và Chiêm Thành là một vùng đồng bằng, đất tốt, khá rộng và dài, rừng rậm, cây to, nơi mà người Đàng Trong đến lập nghiệp từ 35 hay 40 năm nay. Như vậy, từ đầu thế kỷ 18, địa danh Đồng Nai đã được các nhà truyền giáo ghi chép từ tên gọi dân gian đã phổ biến trước đó vài chục năm.

Tác giả Sakaya trong công trình Văn hóa Chăm - nghiên cứu và phê bình đưa ra ý kiến sông Đồng Nai như một ranh giới tự nhiên giữa vương quốc Chămpa và Phù Nam. Địa danh Đồng Nai được nhắc đến với một số dữ liệu “Truyện cổ còn ghi lại vua Po Romé (trị vì từ năm 1627 đến 1651) là cư dân của làng Buyl ở Đồng Nai, nghĩa là một vùng núi mà có nhiều sắc dân không phải là người Chăm sinh sống”,… Đồng Nai là địa danh khá quen thuộc trong lịch sử Chămpa… hoặc “Địa danh Đồng Nai trong địa lý Chămpa được gọi là vùng Ndong Nai. Đây là “xứ sở thần linh” mà người Chăm gọi là “vùng đất thánh”.

* Sức sống của địa danh văn hóa

Cho đến nay, địa danh Đồng Nai đã chỉ ít nhất 8 đối tượng, tức là có 8 địa danh Đồng Nai: cánh đồng có nhiều nai, chợ ở hạ lưu sông Đồng Nai, vùng miền Đông Nam bộ, sông Đồng Nai, vùng Nam bộ… Sau này, tên gọi Đồng Nai được dùng đặt tên khá nhiều trong nhiều trường hợp; thậm chí người Pháp trong thời kỳ quản lý ở Việt Nam đã thành lập tỉnh Đồng Nai Thượng. Tên gọi Đồng Nai Thượng hiện nay còn là tên đơn vị hành chính cấp xã của huyện Cát Tiên thuộc tỉnh Lâm Đồng. Hay tên gọi xã Đồng Nai ngày nay thuộc huyện Bù Đăng, tỉnh Bình Phước. Tên gọi Đồng Nai cũng được định danh cho một nền văn hóa ở Nam bộ hay phức hệ văn hóa của nền văn minh tiền sử mà ngày nay chúng ta được biết qua những kết quả nghiên cứu khảo cổ học: văn hóa Đồng Nai/văn minh lưu vực sông Đồng Nai.

Như vậy, địa danh Đồng Nai được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu từ trước đến nay. Các tác giả với những công trình, với cách nhìn từ nhiều góc độ đã góp phần bổ sung sự đa dạng nguồn dữ liệu trên nhiều phương diện liên quan địa danh Đồng Nai. Từ những nguồn tư liệu, cách lý giải, suy đoán của các nhà nghiên cứu cho thấy có nhiều điểm tương đồng song cũng có những ý kiến chưa thống nhất với nhau, đặt trong những bối cảnh lịch sử cụ thể.

Danh xưng Đồng Nai trải qua bao thời kỳ lịch sử đã trở thành tên gọi thân quen của bao thế hệ người dân xứ sở này khi nhắc về một vùng đất ở miền Đông Nam bộ, về dòng sông nội sinh dài nhất nước hay về một hào khí Đồng Nai oai hùng, vẻ vang đã đi vào trong lịch sử của dân tộc.

Huỳnh Tới - Phan Đình Dũng