Những công trình thủy lợi... có vấn đề!
Bài 2: Đâu là tính khả thi của dự án TBĐ Đắc Lua?

Năm 2002, UBND tỉnh đã phê duyệt dự án trạm bơm điện (TBĐ) Đắc Lua (huyện Tân Phú) do Ban quản lý dự án Nông nghiệp và phát triển nông thôn (NN-PTNT) làm chủ đầu tư, với tổng mức vốn được duyệt là 25 tỷ 390 triệu đồng (sau đó được điều chỉnh tăng lên 37 tỷ 91 triệu đồng). Ngoài ra, để hoàn thiện một phần kênh mương nội đồng, chính quyền địa phương và nhân dân phải đóng góp thêm 17 tỷ đồng. Tuy nhiên, nhiều ý kiến phản biện từ phía Liên hiệp các Hội Khoa học và kỹ thuật tỉnh Đồng Nai cho rằng, cần xem xét tính khả thi của dự án...

Năm 2002, UBND tỉnh đã phê duyệt dự án trạm bơm điện (TBĐ) Đắc Lua (huyện Tân Phú) do Ban quản lý dự án Nông nghiệp và phát triển nông thôn (NN-PTNT) làm chủ đầu tư, với tổng mức vốn được duyệt là 25 tỷ  390 triệu đồng (sau đó được điều chỉnh tăng lên 37 tỷ 91 triệu đồng). Ngoài ra, để hoàn thiện một phần kênh mương nội đồng, chính quyền địa phương và nhân dân phải đóng góp thêm 17 tỷ đồng. Tuy nhiên, nhiều ý kiến phản biện từ phía Liên hiệp các Hội Khoa học và kỹ thuật tỉnh Đồng Nai cho rằng, cần xem xét tính khả thi của dự án...

Các máy bơm ở TBĐ dã chiến Đắc Lua được Công ty KTTL tận dụng làm trạm bơm chống hạn khu vực đập Đồng Hiệp.

* Nhìn từ thực tiễn...

Năm 2000, do lũ lụt, xã Đắc Lua phải gánh chịu thiệt hại nặng nề,  làm ảnh hưởng rất lớn đến đời sống và sản xuất của người dân nơi đây. Để tạo điều kiện cho địa phương khắc phục khó khăn; đồng thời đẩy nhanh tiến độ sản xuất, UBND tỉnh đã đầu tư gần 1 tỷ đồng để xây dựng 4 TBĐ dã chiến, với 8 tổ máy bơm, công suất 1.000m3/giờ phục vụ cho khoảng 450 hécta lúa ở xã Đắc Lua. Điều đáng nói là khi công trình hoàn thành, đưa vào sử dụng, chỉ cung cấp đủ nước cho khoảng 250 hécta cây trồng vụ đông - xuân. Một trong những nguyên nhân khiến cho 4 TBĐ dã chiến này không đạt được mục tiêu đề ra, là do lượng nước bơm đến mặt ruộng bị tiêu hao quá lớn. Trong khi đó, vì phải sử dụng máy bơm liên tục, nên tiền thủy lợi phí thu được không bù đắp đủ tiền điện. Năm 2003, đứng trước khoản nợ hơn 100 triệu đồng tiền điện do sử dụng máy bơm không thể trả được, UBND xã Đắc Lua buộc lòng phải "khai tử" 4 TBĐ dã chiến. Năm 2004, Công ty khai thác công trình thủy lợi Đồng Nai phải tháo dỡ 8 máy bơm ở TBĐ xã Đắc Lua để đưa về bảo quản. Chưa hết, năm 2005, thêm hai TBĐ được xây dựng tại xã Đắc Lua (1 trạm ở  ấp 4, 1 trạm ở ấp 9 và 10) kinh phí hơn 20 tỷ đồng. Đây là nguồn viện trợ từ nước ngoài cho các khu dân cư vùng đệm Vườn quốc gia Cát Tiên. Theo thiết kế, hai công trình này sẽ tưới tiêu cho hơn 500 hécta cây trồng tại 3 ấp kể trên. Thế nhưng đến nay, cả hai TBĐ đều hoạt động nhưng hiệu quả đạt thấp.

Đánh giá về tình hình phát triển trên địa bàn xã Đắc Lua, một số ý kiến của các ban, ngành thuộc tỉnh và huyện Tân Phú đều cho rằng, những năm qua, để giải quyết những khó khăn cho nhân dân xã Đắc Lua, Nhà nước đã quan tâm đầu tư nhiều công trình với nguồn vốn đáng kể, song hiệu quả đem lại không cao. Giải pháp khắc phục khó khăn cho đồng bào vùng lũ Đắc Lua không chỉ là cách đầu tư nhiều công trình, mà còn phải định hướng cho người dân trồng cây gì cho phù hợp với diễn biến thất thường của địa bàn này, nhất là đối với diện tích nằm ven sông Đồng Nai. Nhiều hộ dân ở Đắc Lua cho rằng, nếu Nhà nước xây dựng TBĐ Đắc Lua, dứt khoát phải tính đến hiệu quả lâu dài, nếu không chắc chắn sẽ lập lại "vết xe đổ" như những công trình thủy lợi khác. Chẳng hạn như  TBĐ Ngọc Định (huyện Định Quán), chỉ phục vụ đạt 1/5 so với năng lực thiết kế, trong đó có nguyên nhân là do một số hộ dân có hơn 60 hécta cây trồng ven sông không sử dụng nước của TBĐ, mà tự bơm nước từ dưới sông lên. Cách làm này vừa rẻ và tiện lợi, vì nông dân chủ động được nguồn nước tưới. Thêm vào đó, huyện Tân Phú còn nghèo, người dân xã Đắc Lua chưa hết cơ cực, nên việc bắt địa phương và nhân dân đóng góp 17 tỷ đồng để hoàn thiện một phần kênh mương nội đồng là điều rất khó thực hiện.

... Đến ý kiến phản biện

Theo đề án, dự án TBĐ Đắc Lua được xây dựng với 4 tổ máy (dùng loại bơm có thiết kế di chuyển theo trụ thẳng đứng); trạm biến áp 300KVA; nhà quản lý 82m2; 27.365m kênh chính và kênh cấp 1; 14.018m kênh nội đồng và kênh cấp 2. Trạm sẽ cung cấp nước tưới cho 780 hécta cây trồng, trong đó có 308 hécta lúa,  200 hécta cây hoa màu và mía, 272 hécta cây dâu. Điều đáng nói là trong số  780 hécta nói trên lại có đến 380 hécta nằm ven sông Đồng Nai.

Nói về hiệu quả kinh tế, báo cáo phản biện của Liên hiệp các Hội Khoa học và kỹ thuật tỉnh Đồng Nai cho rằng, nếu như người dân sống ven sông tự lo lấy nước để sản xuất, thì tại trung tâm xã chỉ còn 400 hécta. Với diện tích này, TBĐ Đắc Lua có thể sẽ phục vụ để nâng từ một vụ lên hai vụ chắc ăn (vụ đông - xuân, hè - thu năng suất 4 - 5 tấn/hécta). Nhưng để làm giàu, phương hướng phát triển kinh tế - xã hội ở Đắc Lua cần phải gắn với dịch vụ du lịch; phát triển ngành nghề tiểu thủ công nghiệp phục vụ du lịch. Một khi phát triển được dịch vụ du lịch đúng tầm thì hiệu quả sẽ cao hơn làm nông nghiệp. Về nguồn vốn đầu tư, Hội đồng phản biện cũng nêu khá cụ thể về những bất hợp lý. Cụ thể: Trong hồ sơ dự án TBĐ Đắc Lua đã không kế thừa, sử dụng các công trình thủy lợi cũ để tiết kiệm chi phí đầu tư; chưa đưa ra nhiều phương án về máy bơm, về trạm bơm, về hệ thống kênh mương để chọn phương án tối ưu nhất; giá thành, các thông số cơ bản của máy bơm không được điều tra tận gốc nên khả năng "đội giá" là có...  Vì những lẽ đó, các chỉ tiêu về hiệu quả kinh tế của dự án là không khả thi; và hiệu quả xã hội là chưa vững chắc. Mặt khác, việc đầu tư công trình TBĐ Đắc Lua không chỉ dựa trên quy hoạch phát triển của xã Đắc Lua, của huyện Tân Phú, mà còn phải tính toán đến quy hoạch phát triển của rừng quốc gia Cát Tiên. Một đặc thù khác ở Đắc Lua là địa bàn thường xuyên bị ngập lụt vào các tháng 8 - 9. Mỗi lần lũ lụt, kênh mương ở các TBĐ đều bị phá hủy nặng nề do bị phù sa lấp đầy. Trong khi đó, dự án chỉ kiên cố hóa được kênh chính và 7 tuyến kênh cấp 1 dài 12.262m, còn lại là kênh cấp 2 và kênh nội đồng (kênh đất) là chưa phù hợp. Chưa hết, đất đai ở khu vực Đắc Lua được hình thành là sản phẩm của một quá trình bồi tích ở lưng chừng lưu vực nên phần lớn là hạt thô, không giữ nước. Điều này sẽ dẫn đến chỗ hao hụt nước mặt ruộng, điện năng sử dụng nhiều và đương nhiên chi phí trả tiền điện đối với người dùng nước của TBĐ sẽ tăng...

Có thể nói, đây là công trình thủy lợi khá bề thế, tốn kém nhiều, nhưng hiệu quả thì chưa thể tiên liệu được. Chính vì vậy, dư luận lo lắng là sau khi đi vào hoạt động, rất nhiều khả năng nó sẽ không hoạt động hết công suất. Đây là điều hoàn toàn có cơ sở! 

Tạ Nguyên