Hoàn thiện pháp luật trong tương trợ tư pháp về hình sự, đáp ứng yêu cầu hợp tác đấu tranh phòng, chống tội phạm

Sáng 27-10, tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XV, dưới sự điều hành của Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định, các đại biểu Quốc hội đã thảo luận tại hội trường về dự án Luật Tương trợ tư pháp về hình sự. Các ý kiến tập trung vào việc bổ sung các nguyên tắc quan trọng, cập nhật phương thức giao dịch điện tử và làm rõ phạm vi, thủ tục tương trợ tư pháp.

Quang cảnh Phiên họp tại Hội trường

Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định điều hành nội dung thảo luận

Đề nghị bổ sung nguyên tắc bảo vệ quyền con người và quy định giao dịch điện tử

Cho ý kiến về dự án Luật Tương trợ tư pháp về hình sự, đại biểu Trần Thị Thu Hằng - Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng cơ bản thống nhất với nhiều nội dung của dự thảo luật nhưng đề nghị bổ sung thêm một số nội dung để hoàn thiện. Về nguyên tắc tương trợ tư pháp hình sự tại Điều 5, đại biểu Trần Thị Thu Hằng nhận định, dự thảo đã khẳng định rõ nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp vào công việc nội bộ, bình đẳng và cùng có lợi, phù hợp với Hiến pháp 2013 và chủ trương đối ngoại của Đảng và Nhà nước. Tuy nhiên, đại biểu cho rằng dự thảo chưa ghi nhận nguyên tắc bảo vệ quyền con người, quyền không bị tra tấn, quyền không bị đối xử vô nhân đạo. Đại biểu phân tích, Việt Nam là thành viên của Công ước chống tra tấn của Liên Hợp Quốc và thực tế nhiều yêu cầu tương trợ quốc tế có thể liên quan đến bắt giữ, dẫn giải, lấy lời khai, áp dụng các biện pháp cưỡng chế, can thiệp trực tiếp vào thân thể, tự do thân thể và lời khai của công dân hoặc người đang cư trú tại Việt Nam.

Đại biểu Trần Thị Thu Hằng - Đoàn ĐBQH tỉnh Lâm Đồng phát biểu tại hội trường

Từ thực tế đó, đại biểu kiến nghị bổ sung thêm nguyên tắc vào Điều 5 theo hướng “đảm bảo quyền con người, đặc biệt là quyền không bị tra tấn, đảm bảo đối xử nhân đạo, tôn trọng nhân phẩm”. Việc bổ sung này theo đại biểu nhằm tạo cơ sở để Việt Nam có quyền từ chối tương trợ nếu yêu cầu của nước ngoài dẫn đến nguy cơ tra tấn, truy bức, ép cung, đối xử vô nhân đạo hoặc phân biệt đối xử vì lý do chính trị, sắc tộc, tôn giáo. Điều này cũng gắn trực tiếp với quy định tại điểm e khoản 1 Điều 28 dự thảo, cho phép từ chối yêu cầu tương trợ nếu có căn cứ cho rằng yêu cầu nhằm truy cứu trách nhiệm hình sự một người vì lý do chủng tộc, tôn giáo, quốc tịch, nguồn gốc dân tộc, quan điểm chính trị.

Đại biểu tham dự Phiên họp

Cần thừa nhận phương thức điện tử trong hồ sơ tương trợ

Về ngôn ngữ trong hồ sơ yêu cầu tương trợ tư pháp về hình sự tại Điều 7, đại biểu Trần Thị Thu Hằng cho rằng quy định yêu cầu hồ sơ phải kèm bản dịch ngôn ngữ của nước được yêu cầu hoặc ngôn ngữ khác mà nước được yêu cầu chấp nhận là phù hợp với thông lệ quốc tế. Tuy nhiên, dự thảo chưa thừa nhận phương thức điện tử, chữ ký số, trao đổi văn bản trong môi trường an toàn số. Việc chỉ cho phép tài liệu giấy, bản dịch giấy theo đại biểu có thể làm chậm tiến độ và đánh mất tính thời sự của chứng cứ điện tử trong bối cảnh hợp tác quốc tế có thể qua kênh điện tử bảo mật. Do đó, đại biểu kiến nghị bổ sung quy định hồ sơ có thể được gửi dưới dạng điện tử kèm chữ ký số hợp lý theo pháp luật Việt Nam và theo điều ước quốc tế liên quan, tạo cơ sở pháp lý cho giao dịch số, phù hợp với xu thế chuyển đổi số trong lĩnh vực tư pháp.

Báo cáo thêm về vấn đề này, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng cho biết, trong luật chưa quy định chi tiết các nội dung liên quan đến chuyển giao hồ sơ trên môi trường điện tử nhưng đã có quy định mang tính nguyên tắc. Chủ nhiệm Hoàng Thanh Tùng nhấn mạnh, để đổi mới phương thức tư duy trong xây dựng pháp luật, các vấn đề về phương thức điện tử không quy định quá chi tiết mà sẽ áp dụng theo quy định của các luật có liên quan và đã có quy định giao Chính phủ quy định chi tiết vấn đề này.

Đoàn Chủ toạ tại Phiêp họp

Làm rõ phạm vi tương trợ và thủ tục xử lý hồ sơ

Liên quan đến phạm vi tương trợ tại Điều 8, đại biểu Trần Thị Thu Hằng nhận định việc liệt kê 11 hình thức tương trợ tư pháp như tống đạt văn bản tố tụng, lấy lời khai, thu thập chứng cứ, khám xét, thu giữ, trích thu tài sản, chuyển giao người đang bị tạm giam giúp hệ thống hóa rõ ràng các hoạt động hợp tác. Tuy nhiên, đại biểu kiến nghị sửa đổi, bổ sung Điều 8 theo hướng: “Bổ sung "đối chất" vào hình thức lấy lời khai: Hoạt động đối chất là một biện pháp tố tụng quan trọng, có giá trị tương tự lấy lời khai nhưng chưa được nêu trong Điều 8”. Do đó, đại biểu kiến nghị sửa đổi khoản 2 Điều 8 thành: "Lấy lời khai, đối chất trực tiếp, trực tuyến".

Ngoài ra, về đối tượng "khám xét, thu giữ", đại biểu phân tích, dự thảo mới chỉ quy định việc thu giữ, khám xét mà chưa nêu cụ thể đối tượng, trong khi thực tiễn cần làm rõ tang vật, tài liệu liên quan đến vụ án. Do vậy, đại biểu kiến nghị sửa đổi khoản 4 Điều 8 thành: "Khám xét, thu giữ tang vật, tài liệu liên quan đến vụ án". Cùng với đó, cần bổ sung hình thức xử lý tài khoản tài sản vào phạm vi tương trợ để đồng bộ với Điều 32, bảo đảm thuận lợi, đầy đủ trong thực tiễn hợp tác.

Các đại biểu Quốc hội tại Phiên họp

Về đảm bảo an toàn tại Điều 10, đại biểu Trần Thị Thu Hằng nêu điểm a khoản 1 Điều 10 chỉ quy định không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, bị bắt giữ nhưng chưa bao quát tình huống trên thực tế người đó có thể bị tạm giữ hành chính hoặc bị hạn chế tự do đi lại dưới các hình thức khác. Do vậy, đại biểu kiến nghị sửa đổi bổ sung theo hướng người đó sẽ không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, bị bắt giữ, bị tạm giam, tạm giữ hay áp dụng bất kỳ biện pháp cưỡng chế nào khác trái với nội dung cam kết trước khi rời khỏi nước được yêu cầu.

Về thời hạn chấm dứt quyền không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, bị bắt giữ (15 ngày kể từ ngày được thông báo là không cần có mặt nữa), đại biểu nhận thấy dự thảo không quy định cơ chế xác minh bất khả kháng và không quy định nghĩa vụ nước yêu cầu phải thông báo cho cơ quan trung ương phía Việt Nam về việc hết nhu cầu làm việc. Đại biểu cho rằng, “nếu không có nghĩa vụ thông báo, sẽ rất khó bảo vệ công dân hoặc người cư trú tại Việt Nam khi họ bị bắt giữ”. Do đó, đại biểu đề nghị bổ sung nghĩa vụ thông báo song phương bằng văn bản trong thời hạn cụ thể là 5 ngày để Viện Kiểm sát nhân dân tối cao có thể giám sát việc thực hiện cam kết bảo hộ công dân. Về vấn đề này, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng cho biết, việc quy định chi tiết cơ chế xác minh lý do bất khả kháng rất chi tiết và dài, Uỷ ban sẽ nghiên cứu, nếu cần thiết sẽ bổ sung quy định giao Chính phủ quy định chi tiết để thực hiện.

Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng báo cáo làm rõ ý kiến đại biểu nêu

Thống nhất thuật ngữ về chứng cứ trong tương trợ tư pháp về hình sự

Đại biểu Nguyễn Hải Dũng - Đoàn ĐBQH tỉnh Ninh Bình nêu quan điểm về vấn đề kỹ thuật đối với Điều 8 về phạm vi tương trợ tư pháp về hình sự. Đại biểu Nguyễn Hải Dũng phân tích, theo Điều 87 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, chứng cứ là khái niệm chung, có được từ nhiều nguồn, trong đó có lời khai và vật chứng. Vì thế, nếu quy định như khoản 3 Điều 8 là "thu thập cung cấp chứng cứ" sẽ được hiểu là thu thập cung cấp từ các nguồn quy định tại khoản 1 Điều 87 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 và như vậy đã bao hàm cả khoản 2 và khoản 5 Điều 8 dự thảo luật. Quy định như vậy sẽ dẫn đến khoản 2 và khoản 5 sẽ bị thừa, chưa bảo đảm tính khoa học trong thiết kế điều luật. Đại biểu đề xuất bổ sung vào khoản 3 Điều 8 quy định loại trừ việc lấy lời khai và tịch thu trao trả xử lý vật chứng theo khoản 2 và khoản 5 điều này để khắc phục vấn đề nêu trên.

Đại biểu Nguyễn Hải Dũng - Đoàn ĐBQH tỉnh Ninh Bình phát biểu

Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng ghi nhận đây là vấn đề kỹ thuật và sẽ nghiên cứu lồng ghép ba khoản của Điều 8. Tuy nhiên, Chủ nhiệm Hoàng Thanh Tùng cũng lưu ý mỗi hình thức tương trợ tư pháp về hình sự có ý nghĩa riêng, nếu lồng ghép có thể làm mất đi tính cụ thể của một hoạt động tương trợ tư pháp.

Đề nghị làm rõ trách nhiệm phối hợp của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao

Một vấn đề được các đại biểu quan tâm là về Cơ quan trung ương và quy định thủ tục (Điều 16 đến Điều 22), đại biểu Trần Thị Thu Hằng đồng tình với mô hình Viện Kiểm sát nhân dân tối cao là cơ quan trung ương của Việt Nam trong tương trợ tư pháp về hình sự, làm đầu mối tiếp nhận, chuyển giao, đôn đốc thực hiện, từ chối hoặc hoãn thực hiện yêu cầu tương trợ. Đại biểu cho rằng mô hình một đầu mối, một cơ quan trung ương giúp kiểm soát rủi ro chính trị, ngoại giao, đảm bảo thống nhất. Tuy nhiên, đại biểu kiến nghị làm rõ thêm một số vấn đề như cần làm rõ trách nhiệm phối hợp giữa Viện kiểm sát nhân dân tối cao với Chính phủ, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Ngoại giao. Dự thảo có quy định nhưng mang tính khung, chưa có cơ chế bắt buộc về thời hạn phản hồi. Đại biểu kiến nghị quy định rõ thời hạn cụ thể để tránh hồ sơ bị kéo dài mà không xác định được trách nhiệm, đặc biệt khi độ trễ trong hợp tác hình sự quốc tế có thể dẫn đến rủi ro pháp lý. Bên cạnh đó, cần quy định rõ thẩm quyền xử lý hồ sơ trong trường hợp khẩn cấp, vì thực tiễn có những tình huống cần phong tỏa tài khoản hoặc thu giữ vật chứng ngay lập tức, nếu đợi quy trình hành chính đầy đủ thì chứng cứ sẽ không còn hoặc có thể bị thay đổi về bản chất.

Các đại biểu Quốc hội tham dự Phiên họp

Đại biểu Nguyễn Hải Dũng đề xuất chuyển điều luật quy định Cơ quan trung ương Việt Nam trong tương trợ tư pháp hình sự (Điều 16) lên trước Điều 12 của dự thảo luật, tương tự như cách giải trình của Ủy ban Thường vụ Quốc hội đối với dự thảo Luật Dẫn độ. Đại biểu phân tích, Điều 16 quy định Viện kiểm sát nhân dân tối cao là cơ quan trung ương, tuy nhiên, ngay từ Điều 12, dự thảo đã xác định rõ trách nhiệm của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao và Điều 13 quy định thẩm quyền của Viện Kiểm sát nhân dân tối cao. Việc sử dụng trực tiếp cụm từ "Viện Kiểm sát tối cao" tại Điều 12, 13 mà chưa khẳng định đây là cơ quan trung ương tại điều luật trước đó là chưa hợp lý về sắp xếp thứ tự.

Tương trợ tư pháp với các nước chung biên giới

Góp ý vào dự thảo Luật, đại biểu Phạm Văn Hòa - Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Tháp nhấn mạnh tương trợ tư pháp về hình sự đối với các nước chung biên giới là rất cần thiết. Đại biểu đồng tình với việc Viện Kiểm sát nhân dân cấp tỉnh có thẩm quyền tương trợ tư pháp về hình sự chung biên giới, tuy nhiên, đại biểu lưu ý điều này phải được thực hiện trên cơ sở có hiệp định giữa hai nước. Đồng thời, theo đại biểu, Viện Kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, thành phố cần phải báo cáo Viện kiểm sát nhân dân cấp trên để theo dõi, kiểm tra, đề phòng xử lý không đúng quy định, ảnh hưởng đến quan hệ quốc tế.

Đại biểu Phạm Văn Hòa - Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Tháp phát biểu

Về trách nhiệm quản lý nhà nước đối với hoạt động tương trợ tư pháp, đại biểu Phạm Văn Hoà đề xuất nên tập trung cho một lĩnh vực là Viện Kiểm sát nhân dân tối cao và Chính phủ chỉ có trách nhiệm phối hợp thực hiện. Đại biểu cũng cho rằng việc Chính phủ, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao hàng năm phải báo cáo Quốc hội về tương trợ tư pháp là không cần thiết, mà quy định theo hướng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao phối hợp với Chính phủ, sau đó chỉ Viện Kiểm sát nhân dân tối cao báo cáo cho Quốc hội.

Các đại biểu Quốc hội tại Phiên họp

Vấn đề này nhận được sự đồng tình của Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng, cho rằng đề xuất lồng ghép báo cáo là một đề xuất tốt. Tuy nhiên, dự thảo Luật đang quy định từng cơ quan trong phạm vi nhiệm vụ của mình báo cáo về kết quả thực hiện tương trợ tư pháp về hình sự. Việc lồng ghép đòi hỏi cơ chế phối hợp khi báo cáo, trong khi tại các kỳ họp cuối năm Chính phủ và các cơ quan đều có báo cáo. Chủ nhiệm Hoàng Thanh Tùng cho biết Ủy ban Pháp luật và Tư pháp khi thẩm tra sẽ tổng hợp các nội dung báo cáo trong các báo cáo về từng lĩnh vực tương trợ tư pháp để báo cáo Quốc hội.

Nguồn: Quochoi.vn