Lời hát giao duyên của người Mạ

Người Mạ đựơc xem là một trong những cư dân bản địa, có mặt sớm trên vùng đất Đồng Nai.

Hiện nay, người Mạ sinh sống tại các huyện Tân Phú, Định Quán. Cộng đồng người Mạ có kho tàng văn hóa rất phong phú, đã góp phần làm đa dạng những giá trị văn hóa Đồng Nai. Các công trình nghiên cứu cho thấy, qua truyền miệng, cư dân Mạ còn bảo lưu nhiều chuyện cổ, thần thoại, truyền thuyết gắn liền với lịch sử của dân tộc mình.

Một trong những loại hình tiêu biểu của vốn văn hóa dân gian của cư dân Mạ Đồng Nai là thể loại văn thơ giao duyên, gọi là Tămpơt. Đây là loại hình hát kể đối đáp tùy theo từng hoàn cảnh cụ thể giữa người Mạ với nhau. Họ hát Tămpơt khi kết bạn, lúc lên nương rẫy hay tại nhà đón khách, trong lúc thể hiện tâm tư tình cảm hoặc trong các buổi lễ hội cộng đồng. Tùy theo tính chất hay mục đích mà người hát Tămpơt thể hiện nội dung hát cho phù hợp.

Trong Tămpơt, người Mạ thường đề cập đến lịch sử của dân tộc mình qua trí nhớ của nhiều thế hệ truyền lại, theo cách hát kể của người diễn xướng. Họ ca ngợi về quê hương, xứ sở, cộng đồng mình sinh sống, nói về những câu chuyện xưa, những lời khuyên răn của ông bà, kể về những câu chuyện tình đẹp đẽ... và lồng trong lời hát theo cách thức, vần điệu có tính ngẫu hứng nhưng không hoàn toàn tự do. Những người hát Tămpơt là những người có trí nhớ tốt, có cách biểu đạt ngữ điệu, lời kể rất hay và nhiều hình ảnh ví von sinh động. Mỗi bài hát Tămpơt khá dài, gồm nhiều câu, mỗi câu mỗi ý được nghệ nhân ứng tác dài, ngắn tùy theo nội dung. Hiện nay, số người Mạ biết hát Tămpơt không nhiều. Lớp trẻ đa số hiểu được lời hát Tămpơt nhưng không biết hát.

Hát Tămpơt trong dịp kết bạn, giao duyên, người Mạ dùng những ngôn từ mượt mà, đằm thắm để nói lên những cảm xúc. Qua đó, họ thi nhau kể nhiều chuyện liên quan đến dòng họ, bản thân và xứ sở. Họ vừa hát cho nhau nghe trong tâm trạng mừng vui cũng vừa nhắc nhở những kỷ niệm trong tình yêu thể hiện tình cảm và những ước muốn, hy vọng đẹp đẽ. Trong tỏ bày tình yêu đôi lứa, những lời Tămpơt như bộc bạch nỗi lòng, cách suy nghĩ và lời cầu mong, mơ ước, hy vọng của những chàng trai, cô gái. Như lẽ thường tình của tạo hóa, tình yêu nam nữ của người Mạ rất tự nhiên và cao quý. Lời hát giao duyên của người Mạ được dùng với nhiều hình ảnh ví von, sống động, nói lên sự chung thủy, gắn kết.

Dưới đây là một đoạn chuyển ngữ của lời hát Tămpớt về tình yêu nam nữ được sưu tầm tại Đồng Nai. Lời hát thể hiện tình cảm của chàng trai đối với cô gái: "Tôi nhớ đến nàng trong giấc ngủ. Tôi giật mình thức dậy ngỡ nàng đang thỏ thẻ bên tai. Ồ không, tôi nào thấy nàng tận mắt đâu. Đó chỉ là giấc mơ. Khi đôi ta mới quen nhau, đã cùng nhau trên một chiếc đò đi qua dòng sông, trên cánh đồng xanh, dưới bóng mát của cây cổ thụ. Những kỷ niệm đó làm tôi không thể quên nàng được. Dầu cây lúa có cao tới đâu thì mặt đất vẫn mang đến những dòng nước mát cho cây lúa thêm xanh tươi. Đừng cách xa nữa nàng ơi, vì từ nay tôi sẽ đến với và an ủi nàng để nàng không còn rơi lệ. Tôi có phải là núi đá, ngọn đồi kia mà lặng câm, vô tri vô giác. Thân hình nàng như mụt măng vừa ló lên từ mặt đất, thật tròn và tươi trẻ. Mọi người xin giúp tôi bảo vệ mụt măng được nguyên hình hài. Mối tình cũng có mang theo những cay đắng nhưng hãy để những giòng suối chảy bình thường, để hai đứa luôn gặp nhau, tay trong tay với nhau...".

Do nhiều yếu tố tác động và do lâu nay công tác sưu tầm chưa được quan tâm, nên hình thức hát Tămpơt nói riêng, vốn văn hóa dân gian nói chung của người Mạ ở Đồng Nai, ngày càng mai một và có nguy cơ bị xóa sổ...

Huyền Phan