Các di tích cấp quốc gia ở Đồng Nai, vì đâu nên nỗi?
Kỳ 1: Mộ Đoàn Văn Cự và 16 nghĩa binh: Trùng tu, chờ đến bao giờ?

Trên địa bàn Đồng Nai, hiện có 32 di tích được xếp hạng, trong đó có đến 24 di tích được công nhận ở cấp quốc gia. Bên cạnh những di tích được chăm sóc, bảo vệ chu đáo thì vẫn còn những di tích đang phải chịu cảnh hoang tàn, xuống cấp...

Trên địa bàn Đồng Nai, hiện có 32 di tích được xếp hạng, trong đó có đến 24 di tích được công nhận ở cấp quốc gia. Bên cạnh những di tích được chăm sóc, bảo vệ chu đáo thì vẫn còn những di tích đang phải chịu cảnh hoang tàn, xuống cấp...

* Ngôi mộ hơn 1 thế kỷ

Nhắc đến Đoàn Văn Cự, mọi người nhớ đến phong trào khởi nghĩa chống thực dân Pháp của lực lượng nông dân vùng Bưng Kiệu, thôn Vĩnh Cửu (khu vực phường Long Bình, TP. Biên Hòa ngày nay). Trong những năm 1902-1905, với lớp vỏ bọc là thầy dạy học và lương y bốc thuốc, cụ Đoàn Văn Cự đã ngấm ngầm tích trữ lương thực, khí giới, tập hợp đông đảo quần chúng miền Đông Nam bộ từ vùng Bình Đa, Chợ Chiếu (xã Hiệp Hòa) cho tới khu vực núi Nứa (Bà Rịa).

Nhằm dập tắt phong trào nghĩa quân ngay từ trong trứng nước, ngày mùng 8-4 (âm lịch) năm 1905, quân Pháp đã đưa binh lính đến Bưng Kiệu đàn áp thật dã man. Phần lớn nghĩa quân thoát được vào rừng và sau này gầy dựng lại lực lượng. Riêng cụ Đoàn Văn Cự và 16 nghĩa quân khác đã bị giặc sát hại.

Tương truyền rằng, khi đại úy Pháp dẫn quân ập vào nhà, cụ Đoàn Văn Cự trong bộ võ phục oai nghi, đầu chít khăn đỏ, lưng giắt đoản đao đầu hổ đang đứng trước bàn thờ Tổ. Thấy giặc xuất hiện, cụ đã rút đao chém xả vào tên đại úy, sau đó bị giặc bắn chết ngay trước bàn thờ Tổ. Sáng hôm sau, dân chúng đưa xác cụ đi chôn chung với 16 nghĩa binh bên cạnh dòng suối.

Tính đến nay đã hơn thế kỷ trôi qua, ngôi mộ của cụ Đoàn Văn Cự và 16 nghĩa binh vẫn còn nằm tại phường Long Bình, trên trục quốc lộ 1A, cách cầu Suối Linh khoảng 40m. Thời Pháp thuộc, mộ chỉ là nấm đất sơ sài. Đến năm 1956, nhân dân địa phương vì khâm phục và không quên nghĩa cử cao cả, khí phách hào hùng của cụ và các nghĩa quân nên đã tự nguyện đóng góp xây dựng mộ, đồng thời dựng thêm một đền thờ khang trang rộng 3.000 m2 tại phường Tam Hiệp để thờ cúng. Cụ Đoàn Văn Cự cũng được dân tôn làm Quốc công.

Năm 1998, ngôi mộ Đoàn Văn Cự cùng 16 nghĩa binh được Bộ Văn hóa - thông tin công nhận là di tích cấp quốc gia.

* Nỗi buồn di tích

103 năm sau khi hy sinh, mặc dù ngôi mộ vẫn nằm ở chốn cũ, nhưng thời gian đã làm cho di tích ngày càng xuống cấp trầm trọng. Vây xung quanh di tích là trên 40 ngôi nhà xây dựng, lấn chiếm trái phép, khiến khu vực di tích lọt thỏm giữa "rừng" những nhà cao tầng kiên cố. Muốn vào khu di tích, chỉ có thể men theo con hẻm nhỏ quanh co, gập gềnh. Ở lối vào di tích, suốt bao năm qua không hề có được một tấm biển nào để cho biết đây là mộ của Đoàn Văn Cự và 16 nghĩa binh - là một di tích cấp quốc gia.

Những năm về trước, di tích Đoàn Văn Cự còn bị ô nhiễm nặng nề bởi ảnh hưởng từ sự ô nhiễm của dòng Suối Linh, cũng như các hộ chăn nuôi heo gần đó. Vào mùa nắng, mùi hôi thối bốc lên nồng nặc. Những ngày giỗ kỵ, thức ăn vừa được bày lên thì ruồi đã bu đen đặc. Bên cạnh đó, do di tích nằm trong vùng đất trũng nên mùa mưa thường bị ngập khiến mộ càng xuống cấp cũng như có nhiều nguy cơ bị sạt lở.

Năm 2004, trước tình trạng điêu tàn của di tích, đã từng có nhiều kiến nghị, hội thảo, bàn bạc đề nghị nên di dời mộ về thờ tại đình (ở phường Tam Hiệp, gần Công ty Bitis). Tuy nhiên, đề xuất này đã không được Cục Di sản văn hóa thuộc Bộ Văn hóa - thông tin lúc ấy chấp thuận nên ngôi mộ vẫn nằm nguyên vị trí cũ.

Sau khi có chủ trương di dời các hộ chăn nuôi ra khỏi thành phố, cộng với việc tích cực nạo vét Suối Linh và nhất là đợt gia cố sửa sang vào năm 2006, đến nay, di tích này đã phần nào thoát được nạn ô nhiễm cũng như nguy cơ bị sạt lở, nhưng sự tiêu sơ, hoang tàn thì vẫn không thể tránh khỏi. Hàng năm, địa phương đều có khoản chi trích từ ngân sách nhưng không được nhiều, chỉ độ vài ba triệu đồng/năm, chủ yếu dùng cho việc cúng tế, lễ bái, quét vôi di tích. Việc chăm sóc, bảo quản và cúng tế được giao cho các cụ ở chi hội Người cao tuổi khu phố 3 thực hiện. Là một di tích cấp quốc gia, thờ các vị anh hùng, nhưng hoạt động của di tích này chỉ diễn ra vào các dịp giỗ, và cũng rất âm thầm.

* Tôn tạo di tích: đợi đến bao giờ?

Ông Tống Thanh Đa, Chủ tịch UBND phường Long Bình cho biết, ngoài việc ngày càng xuống cấp, do di tích nằm trong khu dân cư nên công tác quản lý, bảo vệ cũng gặp nhiều khó khăn. Bên cạnh đó, diện tích hiện nay của di tích này quá hẹp, chỉ khoảng trên 100m2, rất khó tổ chức các lễ hội truyền thống và sinh hoạt văn hóa.

Ông Đa cho biết thêm, người dân địa phương rất sùng kính Quốc công Đoàn Văn Cự và các nghĩa binh, nên việc kêu gọi xã hội hóa để trùng tu, tôn tạo di tích là chuyện không khó. Nhưng vướng ở chỗ đây là di tích cấp quốc gia, nên mọi việc sửa chữa, trùng tu đều phải được Bộ Văn hóa - thể thao và du lịch chấp thuận. Sau khi bác bỏ chủ trương di dời mộ, Bộ cũng đã đồng ý với phương án trùng tu tôn tạo, nâng cấp cho xứng tầm một di tích cấp quốc gia.

Năm 2007, địa phương đã làm việc với các cơ quan chức năng, đề ra phương án quy hoạch mở rộng di tích kết hợp với xây dựng công viên cây xanh. Theo đó, sẽ giải tỏa, di dời 45 hộ lấn chiếm xung quanh, mở rộng khu di tích lên 16.000m2. Phía trước mặt di tích là quốc lộ 1A, phía sau sẽ đầu tư khoảng 46 tỷ đồng xây dựng trục đường liên khu phố, tạo điều kiện giao thông thuận lợi, nâng tầm giá trị di tích. Nếu được hình thành, khu di tích - công viên này vừa thuận lợi cho công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị của di tích, vừa phục vụ nhu cầu sinh hoạt văn hóa cho người dân địa phương, tăng ý nghĩa giáo dục đạo lý "uống nước nhớ nguồn" cho thế hệ trẻ.

Thế nhưng, qua rất nhiều cuộc họp bàn, đến nay phương án nâng cấp, xây dựng khu di tích - công viên vẫn chỉ là trên giấy. Trong khi địa phương đang chuẩn bị rất nhiều hoạt động hướng tới kỷ niệm 310 năm hình thành và phát triển vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai, thì di tích Đoàn Văn Cự cùng 16 nghĩa binh - nơi yên nghỉ của những người đã hy sinh cho vùng đất này - vẫn tiếp tục nằm chờ trong hoang tàn, vắng lạnh...

Nam Hà

Kỳ 2: Quần thể lăng mộ Trịnh Hoài Đức: Bao giờ trở lại dáng xưa?