"Vòng đời" của rác
Kỳ 2: "Cuộc chiến" trong bãi rác

Những người thợ rác luôn đối mặt với môi trường ô nhiễm trầm trọng, nguy cơ bệnh tật rình rập, nhưng để vào được các bãi rác làm việc đối với họ không hề dễ dàng. Bởi ở đó có những quy định bất thành văn và ẩn chứa nhiều "cuộc chiến" giữa những người thợ rác với nhau, giữa thợ rác với cai thầu, chủ bãi và của những chủ bãi với cơ quan chức năng.

Tại bãi rác mới lập ở ấp Sông Mây (Bắc Sơn, Trảng Bom) cũng có một số người tới nhặt rác.

Những người thợ rác luôn đối mặt với môi trường ô nhiễm trầm trọng, nguy cơ bệnh tật rình rập, nhưng để vào được các bãi rác làm việc đối với họ không hề dễ dàng. Bởi ở đó có những quy định bất thành văn và ẩn chứa nhiều "cuộc chiến" giữa những người thợ rác với nhau, giữa thợ rác với cai thầu, chủ bãi và của những chủ bãi với cơ quan chức năng.

>>>Kỳ 1: Thân phận thợ rác

* Ai được, ai không?

Ở các bãi rác mà chúng tôi có dịp đến, phần lớn thợ rác là người đến từ các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long. Ông B., một thợ rác đến từ tỉnh Trà Vinh đang làm việc tại một bãi rác ở xã Bắc Sơn (huyện Trảng Bom) cho rằng: "Chắc tụi tôi đi có hội có bè, làm ăn uy tín nên chủ bãi, cai thầu mới nhận vào làm". Nhiều thợ rác tin rằng, được làm việc tại các bãi rác là được chủ bãi, cai thầu ban ơn, giúp đỡ. Suy nghĩ đó cũng có cái lý bởi trên thực tế không phải ai cũng được vào bãi rác làm việc một cách "chính quy".

Ông Hai L., chủ bãi rác Tân An (huyện Vĩnh Cửu) cho biết, ông phải tuyển chọn những người thợ rác từ Trà Vinh, Sóc Trăng vào làm việc vì dân "bản địa" chê nghề này! Để giữ được thợ, gia đình ông phải lo ăn ở cho họ. Đáp lại, họ phải đi thu gom rác sinh hoạt và phân loại, "xử lý" rác thải công nghiệp mỗi ngày. Khác với những người thợ rác tại nhiều bãi khác, thợ rác của bãi Tân An chỉ làm công ăn lương. Có lẽ vì vậy mà các thợ rác không mặn mà với công việc đang làm.

Trong khi đó, những thợ rác ở các bãi lậu khác thì... khổ hơn nhiều. Tại bãi rác mới lập để đổ lậu phế liệu giày da công nghiệp của bà C., ở ấp Sông Mây (xã Bắc Sơn), một nhóm người đang lựa rác, cho biết: "Chúng tôi đến từ các tỉnh phía Bắc. Mình đến muộn, không cùng hội cùng thuyền, không quen biết nên đâu được vào các bãi lớn nhặt kiếm tiền bạc triệu". Những người này còn cho biết, để được vào làm ở bãi rác lớn thì phải có giấy tờ tùy thân, quen biết, thậm chí chung chi, chạy chọt bằng tiền vì lượng người lượm rác khá đông nhưng bãi rác thì có giới hạn. Vì vậy, vào mỗi hừng đông họ phải canh me những xe tải chở rác vào đổ ở những bãi chưa có ai cai quản để lượm bọc ny-lông, phế phẩm giày da mang về bán. "Ở đây rác "bèo" lắm, mỗi ngày chúng tôi kiếm được 10-20 ngàn đồng là mừng rồi" - một người lượm rác ở bãi bà C. nói.

Không xa bãi rác bà C. là bãi do Hợp tác xã (HTX) Thành Lâm quản lý làm chủ. Tại bãi rác sinh hoạt này (ở ấp Sông Mây, xã Bắc Sơn) có khoảng 20 người đang làm việc. Ở đó chúng tôi gặp khá nhiều thợ rác: "Tụi em chủ yếu là người dân quê ở Sóc Trăng, Hậu Giang, Trà Vinh. Nghèo khổ mới đến đây làm ăn. Được chủ giúp đỡ mới có chỗ ổn định này". Không như bãi Tân Cang, bãi Thành Lâm chỉ có căn chòi dành cho các thợ rác ở lại nghỉ trưa, còn buổi tối mọi người đều phải về nhà trọ ăn ở. Anh M., một người thợ ở đây cho biết, so với các bãi mà anh đã làm việc trước đây, bãi rác này thoải mái hơn: "Tụi tôi đưa giấy chứng minh nhân dân để chứng minh mình có lai lịch rõ ràng, vậy là chủ cho vô làm thôi". Cũng theo anh M. và những người thợ rác, một số bãi rác khác, chủ bãi đòi phải có chính quyền địa phương xác nhận, có nơi phải đóng tiền "thế chân" mới được vào lượm rác. Thậm chí, có người tìm mọi cách để được một chân trong bãi rác, sau đó bán lại cho người khác...

* Thợ rác sẽ về đâu?

Khi thực hiện bài viết này, chúng tôi rất phân vân vì nếu "làm tới nơi tới chốn" và cơ quan chức năng vào cuộc buộc những bãi rác lậu "đóng cửa" thì không biết những người thợ rác sẽ đi về đâu. Bởi vì họ là những người không có tài sản, nghề nghiệp nào khác ngoài công việc làm rác kiếm tiền sống qua ngày. Cho nên không khó hiểu khi nhiều người tin rằng mình đang được chủ bãi, cai thầu cứu giúp. Song, họ không biết rằng, bản thân họ đang bị bóc lột và phải lao động trong môi trường ô nhiễm rất nghiêm trọng.

Theo một cán bộ ở xã Phước Tân (huyện Long Thành) thì bãi rác Tân Cang là bãi chưa được cấp phép. Chủ bãi và cai thầu thu gom rác sinh hoạt tại địa phương và không phải tốn nhiều chi phí để xử lý đảm bảo vệ sinh môi trường. Trái lại, họ được hưởng lợi từ đây thông qua công sức lao động của những người thợ rác đến từ các tỉnh miền Tây. Tương tự, bãi rác Thành Lâm cũng được chủ xử lý vệ sinh môi trường bằng cách cho thợ rác lượm ve chai, phế liệu để bán, phần phế phẩm còn lại thì đốt và chôn lấp. Những thợ rác ở bãi Thành Lâm còn cho biết, để được làm ở đây họ phải ăn chia với chủ bãi theo tỷ lệ thợ 2, chủ 1. Thế nhưng, theo anh B. và P. - là những người "bị bóc lột chịu không nổi nên sắp nghỉ làm ở đây", thì nói: "Có khi tụi em được chủ chia tỷ lệ 1-1, nhưng thường thì chủ hưởng 2, tụi em chỉ có 1 mà thôi". Khi chúng tôi đến tìm hiểu sự việc, nhiều chủ bãi, cai thầu với sự mật báo qua điện thoại của "nhân viên" đã vội đến, một mặt "năn nỉ" thương tình giúp đỡ cho những người thợ rác nghèo, mặt khác tỏ ra cảnh giác vì sợ chúng tôi... "phá đám" việc làm ăn của họ.

Những thợ rác ở bãi Thành Lâm làm việc bất kể nắng mưa.

Cách bãi Thành Lâm một quả đồi là cảnh "tan hoang" của bãi rác công nghiệp HTX Bắc Sơn. Tại bãi rác này có đủ thứ chất thải sinh hoạt, công nghiệp, nguy hại được chôn lấp bừa bãi, thậm chí do đổ quá nhiều trong thời gian dài nên rác thải chất thành đống khổng lồ và đốt lộ thiên. Bãi rác này hiện đã ngừng hoạt động do đoàn liên ngành của tỉnh kiểm tra, lập biên bản vi phạm và đề nghị huyện xử lý, nhưng hiện trường vẫn còn ngổn ngang. Rác cũ đang cháy âm ỉ với mùi khét lẹt, rác mới thì nằm vương vãi khắp nơi hoặc trôi nổi bồng bềnh trên các vũng, ao nước quanh đó. Một số thợ rác ở gần đấy kể lại, những người thợ ở bãi HTX Bắc Sơn cũng đến từ các tỉnh miền Tây đã phải tháo chạy khi lực lượng chức năng đến kiểm tra, lập biên bản về bãi rác lậu này.

Xét cho cùng, thợ rác là đối tượng để các chủ bãi khai thác. Vậy mà khi chính quyền vào cuộc thì những người lượm rác lại bị đuổi đi, mất chỗ làm và thu nhập. Cuộc sống của họ rồi đây sẽ đi về đâu? Trong tình hình hiện nay, việc những người làm nghề rác được bảo vệ về quyền lợi và cả sức khỏe bởi nghiệp đoàn và các cơ quan chức năng là vấn đề cần được đặt ra.