Cá thòi lòi cũng trở thành "đặc sản"

Cá bống thùng là cái tên hình như mới được đặt gần đây để "hiện đại hóa" hoặc "nâng cấp" cho con cá thòi lòi với đôi mắt lồ lộ, làn da xù xì gai góc nhìn rất gớm ghiếc thường nhảy loi choi trên bờ mương, rạch vùng rừng Sác để trở thành món ăn đặc sản trong các nhà hàng sang trọng. Và hiện nay ở khu du lịch Vàm Sát - Cần Giờ (TP. Hồ Chí Minh), món cá thòi lòi nướng mọi đang được quảng bá là một đặc sản "bá cháy" của rừng Sác.

Sạp bán cá thòi lòi của Ngô Thị Hồng Nguyên ở chợ Phước Khánh.

* Loại cá dân dã trở thành "đặc sản"!

Đại tá Lê Bá Ước - cựu Trung đoàn trưởng Trung đoàn 10 đặc công - người đã từng 10 năm trấn thủ "đặc khu rừng Sác" cho biết: "Dân đặc công rừng Sác tụi này sống được trường kỳ ở rừng chiến trường ngập mặn này cũng một phần nhờ con cá thòi lòi. Nó là nguồn thực phẩm thường xuyên, tại chỗ rất bổ dưỡng mà đặc biệt là thịt nó ăn rất hiền. Mặc dầu mới nhìn thấy nó rất dị hợm: đầu thì to, mắt lớn còn lồi ra... Con cá thòi lòi còn là tặng vật để anh em Đoàn 10 đem đi làm công tác dân vận. Biết những gia đình cơ sở có người mới sinh con, chúng tôi bắt cá thòi lòi đem đến cho bà con mừng lắm, vì cá thòi lòi... "ăn hiền", là một thực phẩm bồi dưỡng rất tốt cho sản phụ!". Ông Đỗ Tấn Nữa, cựu "xã trưởng" xã Phước Khánh - người từng nổi tiếng trong việc giải giới đám binh lính ở chi khu rừng Sát và biệt khu thủ đô của địch trong ngày 30-4-1975 mà không hề có một tiếng súng, năm nay đã 80, nhận xét: "Cá thòi lòi ăn rất ngon thịt. Nhưng có cái đặc biệt hổng giống với các loại cá khác. Đó là thịt cá thòi lòi khi chín, để nguội không có vị tanh... nên cứ để vậy ăn hoài cũng được, khỏi phải hâm nóng lại". Dân sành điệu thì cho rằng món thòi lòi nướng mới là ngon nhất và dễ làm nhất. Đó là lấy thanh tre tươi xiên dọc con cá thòi lòi rồi gác lên bếp than hồng, trở đều tay. Cá thòi lòi nướng chấm muối ớt hoặc nước mắm ngon, kèm theo rau sống và khế, dưa leo, giá, thơm... ăn không biết no. Cá thòi lòi lột da đem kho tiêu hoặc hấp cách thủy để cuốn rau sống, bánh tráng, chấm nước mắm me là món ăn đáng nhớ. Đặc biệt, món cá thòi lòi kho tiêu mà ăn với canh chua cá thòi lòi thì khó mà quên được. Người dân ở miệt rừng Sác như Phước Khánh, Phước An, Đại Phước... có sở trường nấu món canh chua cá thòi lòi với me chua, bắp chuối xắt lát. Miếng cá thòi lòi chắc nịch nấu canh chua đang nóng bốc khói mà gắp ra chấm vào nước mắm dầm ớt hiểm thì ăn không chê vào đâu được. Đi đôi với nó là tô cá thòi lòi kho tiêu có tương, gừng và mấy lát thịt ba rọi thơm phức, càng làm cho món đặc sản cá thòi lòi thêm hấp dẫn.

* Phước Khánh - chợ đầu mối cá thòi lòi

Có lẽ trong cả nước chỉ có hai chợ bày bán cá thòi lòi. Đó là chợ cá cạnh bến phà Bình Khánh thuộc huyện Nhà Bè (TP. Hồ Chí Minh) và chợ Phước Khánh ở cù lao Phước Khánh (huyện Nhơn Trạch). Ở chợ Phước Khánh có cô gái trẻ bán cá thòi lòi Ngô Thị Hồng Nguyên mới 17 tuổi (vào nghề" từ năm 14 tuổi) nhưng vựa cá thòi lòi của cô lại là vựa cá thòi lòi lớn nhất ở chợ Phước Khánh. Nguồn cung cấp thòi lòi thường xuyên cho cô gái này là khoảng mười mấy ngư dân ở xã Phước Khánh. Trong đó có 3 người "đặc trị" cá thòi lòi là ông Lộc, ông Cu Đủ và ông Mười Chín. Cả ba người này chuyên đặt ống trúm để bắt cá thòi lòi, nên "hàng" của họ được đánh giá là "cá mướt": to bằng cườm tay (2-3 con/kg), không bị trầy, tróc vảy, được tuyển chọn để bán qua chợ Bình Khánh và các nhà hàng ở Nhà Bè, Đại Phước... với cái giá từ 27 đến 28 ngàn mỗi ký.

Hồng Nguyên cho biết thêm: "Cứ 20kg cá thòi lòi loại này ở Nhà Bè, người ta chọn ra được chừng 5kg để... xuất khẩu! Nguồn cung cấp còn lại là của những người đi xoi còng, chụp nha, móc cua... tiện gặp cá thòi lòi cũng bắt đem về bán. Mỗi ngày một người bắt được chừng nửa đến 1-2kg thòi lòi, nhưng phần lớn cá đều bị sần mình được đem bán tại chợ Phước Khánh với giá chỉ khoảng 20 đến 24 ngàn đồng/kg, tùy theo phiên chợ có nhiều hoặc ít cá".

Chợ Phước Khánh có trên mười sạp bán cá, tôm, cua, ốc ... nhưng ngoài sạp của Ngô Thị Hồng Nguyên mua bán nhiều cá thòi lòi, chỉ có 3 sạp nữa là có bán loại cá này. Trong đó bà Nguyễn Thị Cưng, 42 tuổi, nhà ở khu nhà thờ Phước Khánh là người đã bán cá thòi lòi hơn nửa năm nay. Bà Cưng cho biết, trước ngày giải phóng, chợ Phước Khánh không hề có bán cá thòi lòi. Vì loại cá này chỉ sống trong vùng rừng Sác khó tìm bắt và hồi đó tôm, cá, cua ở vùng này cũng còn rất nhiều nên không mấy ai nghĩ đến chuyện đi bắt loại cá này để bán. Chừng mười mấy năm nay, nguồn thủy sản vùng ngập mặn này bắt đầu cạn kiệt, người ta mới bắt đầu "rớ" đến cá thòi lòi khi đi xoi còng, bắt nha. Lúc đầu bà Cưng cũng nhận cá bán thử và thấy có người mua ăn khen ngon. Thế là cá thòi lòi cứ "rộ" lên dần và tăng giá vùn vụt. Chính cũng nhờ sạp cá ở chợ Phước Khánh, mà bà Cưng có thể nuôi đến 4 người, trong đó có ba đứa con nhỏ còn đang tuổi ăn học.

* Bắt thòi lòi - không dễ!

Rất nhiều người sống ở miền quê, lâu nay cứ tưởng loại cá thòi lòi có nước da màu xanh lè, nhỏ bằng ngón tay thường nhảy loi choi ở bờ mương, bẹ dừa nước, nhành cây ngoài bờ sông là con cá thòi lòi "đặc sản" được nói ở phần trên. Thực ra đó chỉ là loại cá thòi lòi ở nước ngọt, thịt rất tanh, chỉ dùng để làm mồi câu cá. Còn thòi lòi ở vùng ngập mặn, kể cả ở vùng Năm Căn (Cà Mau) lẫn rừng Sác đều to lớn bằng cườm tay và phóng chạy trên sình lầy rất nhanh. Chỉ cần nghe tiếng động là chúng chui ngay vào hang sâu nên rất khó bắt. Cựu đại tá Bảy Ước cho biết: "Bắt thòi lòi phải biết cách, chớ tay lơ mơ là trần thân không bắt được đâu. Dân bắt thòi lòi có nghề gọi là đi ... "thụt thòi lòi". Vì con thòi lòi trưởng thành thường chọn nơi "hiểm hóc" như trong lùm ô-rô, cóc kèn, kẹt rể đước, rễ mắm... để đào hang sâu từ 1,5 đến 2 mét với nhiều ngách. Đi "thụt thòi lòi" phải chờ nước ròng, vì nước lớn nó chạy nhanh lắm không bắt được. Người thụt thòi lòi phải biết quan sát miệng hang thấy đục nước và có dấu chân thòi lòi thì đạp sâu vào miệng hang, còn tay trái đặt sẵn ở ngách để chộp lúc nó bị ép mạnh phóng ra. Còn cách thứ hai nhàn hạ hơn là lấy lá đước kết làm hom đem bịt ở miệng hang, chờ thòi lòi trồi đầu lên thì bắt...". Ông Bảy Ước nói thêm: "Hồi đó thòi lòi ở rừng Sác nhiều lắm nhưng bắt bằng cả hai cách này cũng phải mấy giờ đồng hồ mới được vài chục con. Còn có một cách bắt thòi lòi nữa cũng rất hiệu quả. Đó là ban đêm, chờ nước ròng dùng cây đèn pin quéo rọi vào gốc cây đước, cây bần thấy cặp mắt xanh lè... "ăn đèn" thì đưa roi đập mạnh lượm bỏ vào thùng. "Chuyên gia" đập thòi lòi kiểu này là ông Huỳnh Thanh Tâm - một cựu trinh sát của Đoàn 10 đặc công rừng Sác. Nay ông Ba Tâm đang làm chủ một đùng nuôi tôm ở Phước An, nhưng mỗi lần kể chuyện "đập thòi lòi" ở rừng Sác của một thời chống Mỹ, ông vẫn còn tỏ ra hào hứng".

Cách bắt thòi lòi để bán kiếm cơm bây giờ lại nhọc nhằn hơn. Cả xã Phước Khánh có trên hai chục ghe chuyên len lỏi vào vùng rừng Sác để xoi còng, bắt nha, mò cua và ... thụt thòi lòi. Đội quân này quần thảo, mò lặn khắp vùng ngập mặn này nhiều năm nay, nhưng sản phẩm thu được càng ngày càng ít. Do vậy, cuộc sống của họ cùng với gia đình cũng chỉ đắp đỗi qua ngày. Các ông Lộc, Cu Đủ, Mười Chín... là những "chuyên gia hàng đầu" trong nghề bắt thòi lòi ở Phước Khánh, mỗi người đều trang bị cho mình vài chục ống trúm, chất đầy chiếc ghe với cơm nước mang theo cho mỗi chuyến làm nghề kéo dài đến 3 - 4 hôm trong rừng Sác. Khi trở về, mỗi ghe kiếm được chừng mười mấy, hai mươi kg cá thòi lòi, toàn lá "cá mướt" bán được giá cao, thu nhập xấp xỉ nửa triệu đồng. Nhưng đánh đổi lại, thân hình họ ngày một gầy đét, da đen sạm lại vì liên tiếp những đêm xa nhà, ngủ giữa mênh mông rừng Sác.

Bùi Thuận