Thấy gì qua những công trình thủy lợi ở Đồng Nai ?

Bản đồ tổng thể trạm bơm Phú Điền.

Trước đây, để mở rộng sản xuất nông nghiệp cũng như tạo điều kiện tưới tiêu cho các cánh đồng lúa  và hoa màu ở nhiều địa phương trong tỉnh nên hàng loạt công trình thủy lợi ra đời, trong đó có các trạm bơm điện (TBĐ). Những công trình này đã góp phần đáng kể vào việc nâng cao năng suất mùa vụ; nâng cao đời sống người nông dân. Song, đáng tiếc là khi thực hiện việc nghiên cứu khả thi để xây dựng công trình thủy lợi, người ta ít lưu tâm đến vấn đề về tuổi thọ, cũng như tính hợp lý của công trình vào từng thời điểm sao cho thích hợp và kéo dài được hiệu quả sản xuất. Cho nên, có những công trình chỉ phục vụ tưới tiêu một thời gian thì phải ngưng hoạt động; khá nhiều công trình không đạt hết công suất thiết kế, hoặc chỉ hoạt động cầm chừng...

* Những trạm bơm bị "khai tử" sớm

Công ty Khai thác công trình thủy lợi Đồng Nai đang quản lý 29 trạm bơm điện, trong đó có 24 TBĐ xây dựng từ năm 1976 đến 1998, số còn lại được xây dựng năm 2001. Thực tế, có nhiều TBĐ đã phục vụ hữu hiệu cho người nông dân có điều kiện sản xuất. Tuy nhiên, điều đáng buồn là đến nay đã có 11 công trình phải "nằm nghỉ" vì không đạt hiệu quả.

Trong 11 TBĐ ngừng hoạt động thì TP. Biên Hòa có 4 TBĐ. Đó là trạm bơm xã Tân Hạnh, xây dựng từ năm 1977 gồm 2 tổ máy bơm với công suất 1.000m3/giờ để tưới cho 300 hécta lúa và hoa màu ở địa phương. Cho đến năm 1997, do diện tích đất nông nghiệp bị thu hẹp, TBĐ buộc phải ngừng hoạt động. Tương tự, TBĐ Hóa An xây dựng năm 1985 gồm 2 tổ máy bơm công suất 1.000m3/giờ để tưới cho 250 hécta lúa. Nhưng chỉ được một thời gian, trạm phải hoạt động cầm chừng vì diện tích tưới ngày càng giảm. Năm 1996, TBĐ được bàn giao cho Công ty TNHH cấp nước 1 thành viên. Từ đó đến nay, TBĐ Hóa An "chuyển" hình thức phục vụ nông nghiệp sang bơm cấp nước cho... Công ty Pouchen. Nếu như hai TBĐ nêu trên ngừng hoạt động là do tốc độ đô thị hóa, công nghiệp hóa trên địa bàn nhanh, diện tích đất nông nghiệp bị thu hẹp lại thì ở huyện Vĩnh Cửu có TBĐ Miếu Vạn, xây dựng năm 1986 gồm 4 tổ máy bơm có công suất 1.000m3/giờ, tưới cho 250 hécta lúa của xã Bình Lợi. Thế nhưng chỉ sau 10 năm phục vụ (1996), trạm phải ngưng hoạt động. Nguyên nhân dẫn đến việc "nằm nghỉ" của trạm là do các tuyến kênh mương dẫn nước đến cánh đồng quá dài, tiêu hao nhiều nước, chi phí tiền điện cao. Mặc dù cơ quan chức năng và chính quyền địa phương đã cố gắng thu thủy lợi phí, nhưng vẫn không đủ trả tiền điện. Cùng phải ngừng hoạt động như trạm Miếu Vạn ở Vĩnh Cửu là 3 trạm bơm ở huyện Long Thành. Trong đó, trạm bơm thị trấn Long Thành xây dựng năm 1977 gồm 3 tổ máy bơm, công suất 1.000m3/giờ để lấy nước tưới cho 250 hécta lúa và cây ăn trái trên địa bàn thị trấn, nhưng miễn cho người dân không phải nộp thủy lợi phí. Đến năm 1986, huyện Long Thành triển khai chủ trương: người sử dụng nước thủy lợi phải đóng tiền, thì nông dân cho rằng phí cao nên bỏ ruộng không sản xuất. Năm 1987, TBĐ thị trấn Long Thành chính thức "đóng cửa". Ra đời cùng năm với TBĐ thị trấn Long Thành là TBĐ Phước Khả, xây dựng tại xã Hòa Hưng. Với 3 tổ máy bơm, TBĐ Phước Khả có nhiệm vụ tưới tiêu cho 350 hécta lúa của xã. Cho đến năm 1985, do kênh mương bị xuống cấp, diện tích tưới ít nên trạm được "đặc cách về hưu".  Tiếp nối theo hai TBĐ "đàn anh" ở huyện Long Thành là TBĐ Bến Gỗ. Trạm này xây dựng năm 1980 gồm 4 tổ máy bơm, công suất 1.000m3/giờ, năng suất phục vụ trên diện tích 600 hécta lúa thuộc xã Hòa Hưng (huyện Long Thành). Thế nhưng điều đáng nói ở đây là, mặc dù vẫn sản xuất nhưng hầu hết nông dân xã Hòa Hưng lại không cần nước của TBĐ, mà sử dụng bơm lùa lấy nước trực tiếp từ sông về ruộng. Chính vì vậy, từ năm 1980 đến năm 1989 trạm chỉ hoạt động cầm chừng vì diện tích tưới không đáng kể. Cho đến năm 1990, TBĐ Bến Gỗ buộc lòng phải "khai tử".

Có thể nói, nếu so với những TBĐ kể trên thì 4 TBĐ ở xã Đắc Lua được xem là "chết yểu" sớm nhất. Sau đợt lũ năm 2000 làm ảnh hưởng đến đời sống và sản xuất của người dân xã Đắc Lua, UBND tỉnh đã đồng ý cho xây dựng 4 TBĐ dã chiến tại đây. Với kinh phí gần 1 tỷ đồng, 4 TBĐ xã Đắc Lua được thiết kế tưới tiêu cho 450 hécta lúa. Thế nhưng, ngay vụ tưới đông - xuân năm 2000 - 2001 khi chỉ mới phục vụ cho 250 hécta thì số diện tích còn lại không thể bơm nước vào được, bởi lượng nước tiêu hao quá lớn. Đặc biệt là những khu ruộng trên cao, chỉ sau một đêm nước bơm vào đều bị rút cạn. Do thời lượng bơm điện để lấy nước quá dài, chi phí tiền điện lớn nhưng không chi trả được khiến ngành điện phải dùng phương án cắt điện tại 4 TBĐ, mặc dù chỉ mới qua một mùa làm nhiệm vụ. Cho đến nay, UBND xã Đắc Lua vẫn nợ ngành điện trên 100 triệu đồng tiền điện mà 4 TBĐ đã sử dụng. Sau thời gian nằm "phơi sương, phơi nắng", 4 trạm bơm kể trên bị mất mát, hư hỏng nhiều; thêm vào đó chính quyền địa phương không có nhu cầu sử dụng nên Công ty Khai thác công trình thủy lợi Đồng Nai đã đề nghị thu hồi số máy bơm về để bảo quản.

*  Trách nhiệm của ai?    

Đề cập về những TBĐ đã ngừng hoạt động, Giám đốc Công ty Khai thác công trình thủy lợi Đồng Nai Nguyễn Văn Hòa cho rằng, nếu nói vì thiết kế không còn phù hợp nên 11 TBĐ bị "khai tử",thì đó chỉ là một trong nhiều nguyên nhân cần phải mổ xẻ. Đây chính là gốc rễ của vấn đề. Bởi lẽ, đối với một công trình thủy lợi thì phải xem xét và dựa trên nhiều yếu tố. Trong đó, ngoài các mặt cần thiết phải thực hiện như khảo sát, thiết kế, luận chứng kỹ thuật cần phải cân nhắc chi ly, còn phải tính đến hiệu quả sử dụng về lâu dài. Ngoài ra, không thể không tập trung để đánh giá đúng mức nhu cầu sử dụng của người dân sao cho phù hợp, tránh việc xây dựng theo kiểu quy mô, tầm cỡ nhưng không sử dụng hết. Chẳng hạn như công trình TBĐ xã Ngọc Định, xây dựng từ năm 2002 với vốn đầu tư trên 8 tỷ đồng. Theo thiết kế, trạm bơm này tưới tiêu cho 250 hécta hoa màu và cây ăn trái. Thế nhưng cho đến nay chỉ mới phục vụ đạt 65/250 hécta năng lực thiết kế thì quả là không đạt yêu cầu. Cũng hoạt động không đủ năng lực thiết kế, còn có: TBĐ Hiệp Hòa 1, xây dựng từ năm 1982 với 3 tổ máy bơm, công suất 1.000m3/giờ để tưới cho 220 hécta lúa, nay trạm chỉ phục vụ cho khoảng 35 hécta (đạt 16% năng lực thiết kế); TBĐ Hiệp Hòa 2, xây dựng năm 1982 gồm 1 tổ bơm, công suất 1.000m3/giờ để tưới cho 50 hécta lúa, hiện tại cũng chỉ phục vụ cho 20 hécta (đạt 40%); TBĐ Bình Hòa 1 (huyện Vĩnh Cửu), diện tích tưới theo thiết kế là 200 hécta nhưng chỉ thực tưới 90 hécta (45%); TBĐ Lợi Hòa (huyện Vĩnh Cửu) thực tưới 110/300 hécta năng lực thiết kế (33,3%); TBĐ Thiện Tân 1 (huyện Vĩnh cửu) thực tưới chỉ 80/300 hécta năng lực thiết kế (26,6%)... Điều này cho thấy, xây dựng TBĐ là cần thiết, nhưng tính toán về hiệu quả ra sao lại ít được quan tâm. Mặt khác, phải tính đến hiệu quả sản xuất từ những cây trồng, mùa vụ sao cho hợp lý. Ví dụ, ở xã Đắc Lua, muốn phát triển sản xuất hiệu quả hơn thì ngoài việc đầu tư thủy lợi (đã có), phải tính đến việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng cho phù hợp với thời tiết, thổ nhưỡng. Nghĩa là tùy từng địa bàn, điều kiện và nhu cầu của người nông dân mà xây dựng hệ thống thủy lợi. Nhưng ở đây khi lập thiết kế kỹ thuật, ngành chức năng đã thiếu thận trọng, thiếu tính toán nên đã dẫn đến chỗ nhiều công trình thủy lợi bị bỏ không sau thời gian hoạt động cầm cự, hoặc mang lại lợi ích thấp. Đây là điều đáng tiếc, bởi thực ra những sai sót, những bất hợp lý đó đều có thể tránh được. "Rõ ràng 11 công trình TBĐ đang nằm "phơi sương, phơi nắng" và nhiều TBĐ khác hoạt động không đạt hiệu quả đề ra đã gây lãng phí rất lớn tài sản của Nhà nước. Theo tôi, để không còn tình trạng TBĐ bị ngừng hoạt động, phải làm rõ trách nhiệm của những đơn vị liên quan; đồng thời tìm ra phương án tối ưu nhất khi xây dựng mới TBĐ thì mới có thể đạt được mục tiêu, cũng như đem lại lợi ích thiết thực và lâu dài cho người nông dân"-  ông Hòa nói.

Tạ Nguyên