Tổ chức tòa án và nguyên tắc độc lập xét xử

Tòa án là cơ quan xét xử của tất cả các quốc gia, có vị trí quan trọng trong bộ máy Nhà nước.

Hiến pháp năm 1946, bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa được Quốc hội khóa I thông qua ngày 9-11-1946 đã dành trọn Chương VI để quy định về cơ quan tư pháp. Theo đó, cơ quan tư pháp của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa gồm có: tòa án tối cao, các tòa phúc thẩm, các tòa án đệ nhị cấp và sơ cấp.

* Tổ chức tòa án trong Hiến pháp

Tổ chức tòa án theo Hiến pháp năm 1946 là tổ chức theo cấp xét xử chứ không phải tổ chức theo nguyên tắc lãnh thổ và cơ quan tư pháp lúc bấy giờ cũng chỉ có hệ thống tòa án. Hiến pháp năm 1959 được thông qua ngày 31-12-1959 quy định tại Chương VIII về tòa án nhân dân và viện kiểm sát nhân dân. Theo đó, Hiến pháp năm 1959 tiếp tục khẳng định: “Tòa án nhân dân tối cao nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, các tòa án nhân dân địa phương, các tòa án quân sự là những cơ quan xét xử của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa” (Điều 97). Như vậy, đến Hiến pháp năm 1959 tổ chức tòa án theo nguyên tắc lãnh thổ, có tòa án tối cao và tòa án các địa phương và thẩm phán được bầu cử theo quy định của pháp luật (Điều 98), nguyên tắc độc lập xét xử được tiếp tục khẳng định “Khi xét xử tòa án nhân dân có quyền độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” (Điều 100).

Các bị cáo trong vụ án giết người, cướp tài sản được Tòa án nhân dân tỉnh đưa ra xét xử lưu động tại xã Long Giao (huyện Cẩm Mỹ).

Hiến pháp năm 1980 tiếp tục khẳng định hệ thống Tòa án nhân dân được tổ chức theo nguyên tắc lãnh thổ (gồm tòa án nhân dân tối cao, các tòa án nhân dân địa phương, các tòa án quân sự), tiếp tục thực hiện chế độ bầu cử thẩm phán; nguyên tắc độc lập trong xét xử.

Hiến pháp năm 1992 ra đời khẳng định sự đổi mới mạnh mẽ theo tinh thần Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ VI năm 1986, đặc biệt là đổi mới về kinh tế. Lần đầu tiên Hiến pháp quy định: “Nhà nước phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa” (Điều 15). Việc tổ chức hệ thống tòa án nhân dân vẫn theo nguyên tắc lãnh thổ, nghĩa là cơ quan xét xử cao nhất là tòa án nhân dân tối cao và ở các địa phương thì có tòa án cấp tỉnh (và tương đương); cấp huyện (và tương đương).

* Cơ chế thuận lợi để thực hiện nguyên tắc xét xử độc lập

Ngày 28-11-2013, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Hiến pháp sửa đổi. Đây là sự kiện quan trọng trong đời sống chính trị của nhân dân ta, nhiều nội dung đã được sửa đổi theo hướng mở rộng quyền dân chủ của công dân, quy định chặt chẽ quyền con người, quyền công dân đi đôi với nghĩa vụ công dân.

Về tổ chức tòa án nhân dân cũng được Hiến pháp quy định rõ hơn: “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Tòa án nhân dân gồm tòa án nhân dân tối cao và các tòa án khác theo luật định” (Điều 102, Hiến pháp năm 2013).

Ngay từ khi mới thành lập, nguyên tắc độc lập xét xử đã được Hiến pháp ghi nhận: “Trong khi xét xử, các vị thẩm phán chỉ tuân theo pháp luật, các cơ quan khác không được can thiệp” và “Các vị thẩm phán đều do Chính phủ bổ nhiệm” (Điều 64 và 69 Hiến pháp năm 1946).

Điểm khác biệt về tổ chức tòa án ở Hiến pháp năm 1992 và Hiến pháp sửa đổi là theo Hiến pháp 1992 thì hệ thống tòa án nhân dân gồm tòa án nhân dân tối cao và tòa án nhân dân địa phương, các tòa án quân sự là những cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam; còn theo Hiến pháp năm 2013 thì hệ thống tòa án bao gồm “Tòa án nhân dân tối cao và các tòa án khác theo luật định” (Khoản 2 - Điều 102 - Hiến pháp sửa đổi 2013). Như vậy, Hiến pháp sửa đổi không quy định “các tòa án địa phương” như Hiến pháp năm 1992 và tổ chức hệ thống tòa án cụ thể ra sao thì do Luật Tổ chức tòa án quy định.

Nội dung trên đây cho thấy Hiến pháp sửa đổi năm 2013 tiếp tục quy định cơ chế thuận lợi cho việc thực hiện nguyên tắc xét xử độc lập của tòa án và chỉ tuân theo pháp luật. Đồng thời tiếp tục khẳng định cơ chế bổ nhiệm thẩm phán cũng như không quy định tòa án ở các địa phương, điều này chứng tỏ một cách khoa học và khách quan của nguyên tắc độc lập xét xử được quy định trong tất cả các bản Hiến pháp ở Việt Nam và nguyên tắc hiến định này tiếp tục được hoàn thiện ở Hiến pháp sửa đổi năm 2013.

Luật sư Nguyễn Đức