Đắm mình chữ nghĩa Đông Tây

Bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây gồm 4 tập của học giả An Chi (Nhà xuất bản Tổng hợp TP.Hồ Chí Minh) vừa được trao Giải thưởng Sách quốc gia năm 2019 do Bộ Thông tin - truyền thông và Hội Xuất bản Việt Nam tổ chức. Điều này thêm một lần khẳng định giá trị tác phẩm và thành quả nghiên cứu của một học giả đáng kính của người Sài Gòn - Nam bộ.

Học giả An Chi và người bạn đời hỗ trợ hết mình cho cuộc sống và công việc của ông. Ảnh: N.P.H

* Nghị lực vượt khó và không ngừng tự học

Như thường lệ, cuối năm âm lịch chúng tôi thường tới thăm nhà nghiên cứu An Chi, một trong những trí thức đáng kính trong mấy mươi năm qua. Mùa xuân Canh Tý 2020, ông bước sang tuổi 85 nhưng vẫn minh mẫn và nhiệt huyết.

Học giả An Chi tên thật là Võ Thiện Hoa, còn có bút danh đầu tiên là Huệ Thiên, sinh trưởng ở Gia Định, nay là TP.Hồ Chí Minh. Sau Hiệp định Genève năm 1954, đất nước bị chia cắt hai miền. Bấy giờ An Chi là học sinh kháng chiến không thuộc diện được đi tập kết, nhưng ông đã quyết định vượt tuyến bay ra Hải Phòng trước khi chấm dứt thời hạn 300 ngày.

Vào thời kỳ đầu ở miền Bắc, An Chi tham gia lực lượng thanh niên xung phong xây dựng tuyến đường sắt Hà Nội - Lào và Nhà máy chè Phú Thọ, rồi học Trường sư phạm trung cấp trung ương, ra trường về dạy học cấp 2 ở Thái Bình. Từ năm 1966-1975, ông còn trải qua nhiều công việc khác nhau như: làm tạp vụ, nhà văn, thợ nguội, thợ tiện, phụ trách thư viện Trường học sinh miền Nam số 8 ở Tam Đảo.

Thân hình nhỏ con, ốm yếu, đơn độc, sống và làm việc trong hoàn cảnh vô cùng khó khăn nhưng chàng trai họ Võ không ngừng tự học, tích lũy kiến thức, trau dồi văn phong. Nhờ nghị lực vượt khó và niềm đam mê chữ nghĩa mà An Chi sau khi “về hưu non” đã chuyên tâm nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa, trở thành một học giả uy tín. Ngoài bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây, An Chi còn là tác giả công trình nghiên cứu văn hóa Những tiếng trống qua cửa các nhà sấm và gần đây là bộ sách Rong chơi miền chữ nghĩa gồm 3 tập đồ sộ do Nhà xuất bản Tổng hợp TP.Hồ Chí Minh ấn hành năm 2016.

Trong lời giới thiệu bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây của An Chi, nhà ngôn ngữ học lừng danh Cao Xuân Hạo đã viết: “Quả có nhiều người hình dung An Chi là một cụ già đầu bạc trán hói, thông kim bác cổ, suốt ngày vùi đầu trong những đống sách cũ kỹ. Trong trí tưởng tượng của họ An Chi gần như là một nhân vật huyền thoại, khó lòng có thật trong cuộc sống còn nhiều hàng dỏm, sách dỏm và trí thức dỏm này”.

Còn người bạn láng giềng là thi sĩ Bùi Giáng cũng dành những lời thơ đẹp cho học giả An Chi khi chơi chữ bút danh Huệ Thiên:

“Một trời trí huệ thênh thang

Đi về bắt gặp thằng lang thang Bùi

Bỗng dưng vô tận ngậm ngùi

Từ đâu vô lượng lấp vùi nỗi đau.”

* Vẫn đắm mình cùng miền chữ nghĩa

Đã ở giữa tuổi bát tuần nhưng học giả An Chi vẫn luôn đắm mình cùng chữ nghĩa Đông Tây. Cuối năm chúng tôi đến thăm, ông tâm sự: “Tôi thường nói với gia đình và bạn bè rằng chuyện tôi giải đáp thắc mắc chỉ là chuyện mua vui cho bạn đọc trong chốc lát nhưng hễ còn sống và còn sức thì còn… mua vui để cho chính cuộc đời của mình cũng đỡ nhạt nhẽo”.

Mấy mươi năm dấn thân trong đời sống học thuật có thể nói An Chi đã thể hiện sự tự tin, bản lĩnh khi không ngại “va chạm” với nhiều “cây đa cây đề” trong việc phản biện nhằm đi tới tận cùng chân lý khoa học. Sau những lần “va chạm” khá căng thẳng với những người khác quan điểm, kinh nghiệm mà An Chi rút ra là không bao giờ “buông vũ khí” giữa chừng nhưng phải “chống” lại người đối thoại bằng cứ liệu vững chắc chứ không bao giờ được phủ nhận suông…

Bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây (Giải thưởng Sách quốc gia năm 2019) cùng những tác phẩm khác của An Chi

Bản lĩnh An Chi cùng kiến thức sâu rộng, luận chứng cụ thể, được trình bày logic và khúc chiết, dễ hiểu qua từng chữ từng bài đã được đông đảo bạn đọc cùng giới nghiên cứu đồng tình. Ví dụ, An Chi đã chỉ ra những chỗ sai trong Từ điển Truyện Kiều của GS.Đào Duy Anh và cả những điểm mà GS. Phan Ngọc sửa chữa “nâng cấp” không đúng về cuốn từ điển này. Hoặc trong 2 cuốn Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam, Từ điển từ và ngữ Việt Nam đều của GS.Nguyễn Lân, ông cũng chỉ ra chính xác những “chỗ sai khó ngờ”. An Chi còn chứng minh thuyết phục về sự nhầm lẫn của GS.Hoàng Xuân Hãn trong việc dùng thuyết “tự nhiên” lý giải ngôn ngữ Truyện Kiều cũng như sự hời hợt, nông cạn về tri thức của một số cây bút khác mang trên mình đầy học hàm học vị.

Bên cạnh bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây thì công trình nghiên cứu Những tiếng trống qua cửa các nhà sấm của An Chi cũng rất đáng chú ý. Dù không chuyên nghiên cứu khoa học lịch sử nhưng những vấn đề ông đặt ra và kiến giải khá sâu sắc như: Hùng Vương hay Lạc Vương, Vấn đề “thành” của cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, Mạc Đăng Dung có dâng đất cho nhà Minh hay không?… Đặc biệt, về vấn đề Mạc Đăng Dung, sau khi đưa ra những sử liệu để phản biện một cách minh bạch, An Chi đã đi đến kết luận: “Vậy thì không làm gì có chuyện Mạc Đăng Dung cắt đất của quốc gia Đại Việt để dâng cho nhà Minh; chỉ có việc sử thần của nhà Lê đã xuyên tạc sự thật lịch sử để hạ nhục nhà Mạc mà thôi”. Việc minh định chân xác về tiền nhân không chỉ trả lại đúng sự thật lịch sử mà còn thể hiện cái tâm, cái tầm của học giả An Chi.

Nguyễn Phan Huỳnh