[Loạt Megastory] HIV - Khi cánh cửa không khép lại (Kỳ cuối)

Suốt hành trình hơn 3 thập kỷ phòng chống HIV/AIDS, Việt Nam đã có những thành tựu đáng nể, biến những “bản án tử” thành những câu chuyện hồi sinh, nơi người nhiễm không chỉ được sống khỏe mạnh mà còn được sống có ước mơ, có tương lai và có quyền được hòa nhập như bất kỳ ai khác.

Việt Nam và thế giới đang hướng tới mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030. Lấp đầy những “lỗ hổng” cuối cùng trong hành trình chấm dứt dịch HIV/AIDS vào năm 2030 đang trở thành mệnh lệnh cấp bách, khi bản đồ dịch tễ vẫn còn những điểm nóng khó tiếp cận. Khoảng trống trong xét nghiệm, điều trị và dự phòng vẫn hiện hữu, đòi hỏi các mô hình can thiệp mới linh hoạt hơn, số hóa hơn.

PGS.TS, bác sĩ Phan Thị Thu Hương, nguyên Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS (Bộ Y tế), hiện giữ chức Chủ tịch Hội đồng trường, Trường đại học Y Hà Nội nhấn mạnh: Hơn 3 thập kỷ qua, HIV/AIDS trải qua hành trình dài, chuyển từ “căn bệnh thế kỷ” sang trạng thái có thể kiểm soát tốt. Tuy nhiên vài năm trở lại đây, HIV có dấu hiệu chững lại, ở trạng thái “dịch tập trung” (tập trung ở một số nhóm nhất định), thậm chí tăng lên ở các nhóm trẻ và lây qua đường quan hệ tình dục, khác với mô hình dịch trước kia chủ yếu lây qua tiêm chích ma túy.

Số người nhiễm HIV hằng năm vẫn còn cao với hơn 10.000 người. So với mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030 (khi đó chỉ có dưới 1.000 trường hợp nhiễm HIV) thì còn khá xa và còn rất nhiều việc phải làm. Tình hình dịch HIV diễn biến phức tạp tại phía Nam, với hơn 40% số ca nhiễm mới là nhóm người MSM. Đáng lo ngại, tình hình dịch đang có xu hướng lây nhiễm nhanh ở người trẻ tuổi (từ 20-39) và tập trung ở các khu công nghiệp. Đặc biệt, tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm MSM tăng rất nhanh, từ 3,9% năm 2011 lên 13,3% năm 2020.

Tại các tỉnh, thành có nhiều khu công nghiệp, thu hút đông công nhân lao động nhập cư như: Thành phố Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Tây Ninh… nguy cơ lây nhiễm càng cao. PGS.TS, bác sĩ Phan Thị Thu Hương nhận định: “Những nhà máy sử dụng công nhân nam đông sẽ đối mặt với nguy cơ lây nhiễm HIV cao hơn. Họ lập nghiệp xa nhà, dễ bị cám dỗ và phát sinh quan hệ tình dục không an toàn. Từ đây, nguy cơ nhiễm các bệnh như giang mai, sùi mào gà, viêm gan B, HIV… tăng cao”.

Bác sĩ Nguyễn Văn Quyết, người có nhiều năm công tác tại khoa Phòng, chống HIV/AIDS (CDC Đồng Nai) chia sẻ, tình trạng công nhân trẻ đến tư vấn, khám và điều trị HIV ngày càng đông. Hầu hết đều rơi vào trạng thái hoang mang, lo lắng khi nghi ngờ hoặc phát hiện mắc bệnh. “Tôi không thể nào quên hình ảnh nam công nhân T. G. N. với vẻ mặt lo lắng, sợ hãi khi tìm đến chúng tôi. N. quê ở miền Trung vào Đồng Nai làm việc được 2 năm. Khoảng 1 năm trước, em bị một người đàn ông lớn tuổi tiếp cận, dụ dỗ làm “tình nhân”. Dù ban đầu từ chối, nhưng sự chiều chuộng về vật chất và am hiểu tâm lý đã khiến em chấp nhận. Sau vài tháng phát sinh quan hệ đồng giới, em lo lắng khi biết “bạn tình” từng quan hệ với nhiều người. Kết quả, em đã nhiễm HIV!” - bác sĩ Quyết kể lại.

PGS.TS, bác sĩ Phan Thị Thu Hương cũng chỉ ra thách thức đối với công tác phòng, chống HIV/AIDS hiện nay chủ yếu là do nhóm trẻ có kiến thức, hiểu biết đầy đủ về HIV còn thấp. Hơn nữa, những hành vi như tò mò, tìm hiểu sử dụng các chất gây nghiện dạng thuốc phiện như ma túy tổng hợp, ma túy đá, đã dẫn đến tình trạng quan hệ tình dục không an toàn, đặc biệt là trong nhóm MSM.

Theo Báo cáo đánh giá lộ trình bền vững kiểm soát dịch bệnh AIDS đến năm 2030 của Bộ Y tế, Việt Nam gặp thách thức lớn về nguồn lực tài chính, khi phụ thuộc tới gần 50% vào các dự án quốc tế.

Điều trị dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) hiện đang dựa hoàn toàn vào viện trợ, trong khi Quỹ Bảo hiểm y tế và ngân sách nhà nước đang chưa chi trả cho dịch vụ can thiệp này. Các nguồn viện trợ cho phòng, chống HIV/AIDS đang bị cắt giảm mạnh, nếu không được trợ giá hoặc bảo hiểm hỗ trợ, chi phí dịch vụ PrEP (bao gồm thuốc, xét nghiệm định kỳ, tư vấn, quản lý hồ sơ…) sẽ trở thành rào cản lớn đối với những người có thu nhập thấp.

Như vậy, cần có sự phối hợp của cả 3 bên là các dự án, y tế công và CBO hoặc khi các dự án “rút” khỏi Việt Nam thì Quỹ Bảo hiểm y tế, nguồn lực địa phương và xã hội hóa là những yếu tố then chốt trong công cuộc đẩy lùi HIV/AIDS giai đoạn tiếp theo để đạt mục tiêu 95-95-95. PGS.TS, bác sĩ Phan Thị Thu Hương nhấn mạnh: “Cần có giải pháp tài chính bền vững cho công tác phòng, chống HIV/AIDS. Vì thế, các địa phương cần khẩn trương phê duyệt Đề án bảo đảm tài chính cho công tác phòng, chống HIV/AIDS và bố trí nguồn ngân sách địa phương theo đề án đã được phê duyệt”.

Ngày 14-8-2020, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định về Phê duyệt chiến lược quốc gia chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030. Mục tiêu của chiến lược hướng đến gồm: giảm số người mới nhiễm HIV và tử vong liên quan AIDS, chấm dứt dịch AIDS tại Việt Nam vào năm 2030, giảm tối đa tác động của dịch HIV/AIDS đến sự phát triển kinh tế - xã hội.

Trước bối cảnh các nguồn tài trợ quốc tế đang dần cắt giảm, bác sĩ chuyên khoa II Lưu Văn Dũng, Phó Giám đốc Sở Y tế Đồng Nai khẳng định: Chiến lược của tỉnh là chuyển đổi tối đa sang Quỹ Bảo hiểm y tế, kết hợp giữa nguồn lực địa phương và xã hội hóa. Thực tế cho thấy, Đồng Nai đã thực hiện cuộc chuyển đổi này khá thành công. Đến nay, hơn 95% bệnh nhân HIV/AIDS trên địa bàn đã được chuyển sang điều trị ARV thông qua bảo hiểm y tế.

Đáng chú ý, để đảm bảo không ai bị gián đoạn điều trị, tỉnh Đồng Nai đã linh hoạt sử dụng ngân sách địa phương mua thẻ bảo hiểm y tế cho 100% người nhiễm HIV, tháo gỡ khó khăn cho cả những trường hợp không có giấy tờ tùy thân, đảm bảo không ai bị gián đoạn điều trị.

Đối với mảng dự phòng (PrEP), ngành y tế Đồng Nai đang thúc đẩy mạnh mẽ xã hội hóa bằng việc đa dạng các kênh tiếp cận như phòng khám tư nhân, TelePrEP (tư vấn trực tiếp và gửi thuốc tận nhà). Mục tiêu dài hạn là tích hợp PrEP vào danh mục chi trả của bảo hiểm y tế để đảm bảo tính bền vững. Hiện nay, công tác phòng, chống HIV/AIDS vẫn còn "lỗ hổng" lớn khi số người nhiễm mới vẫn cao và tỷ lệ biết tình trạng chưa đạt mục tiêu, nhiều hạn chế trong tiếp cận nhóm nguy cơ cao.

PGS.TS bác sĩ Phan Thị Thu Hương đề xuất: “Cần kết nối, dẫn dắt họ tham gia vào các dịch vụ xét nghiệm HIV càng sớm càng tốt. Nếu họ nhiễm HIV, cần được điều trị ARV ngay, còn những người âm tính có thể được kết nối với các mạng lưới về dự phòng lây nhiễm HIV. Điều trị dự phòng bằng thuốc mang lại hiệu quả cao, có thể dự phòng đến 97% nguy cơ lây nhiễm HIV trong các nhóm lây qua quan hệ tình dục”. Bà Hương cũng nhấn mạnh việc mở rộng dịch vụ cần song song với nâng cao, bảo đảm chất lượng dịch vụ. Đây là yếu tố quyết định bảo đảm chương trình phòng, chống HIV/AIDS thành công.

Bác sĩ chuyên khoa II Lưu Văn Dũng nhấn mạnh cần có sự chung tay quyết liệt hơn nữa của các sở, ban, ngành, đặc biệt là sự quan tâm của thanh niên tại các công ty, nhà máy trong khu công nghiệp và khối học sinh, sinh viên, để phối hợp chặt chẽ với ngành y tế thực hiện hiệu quả các hoạt động phòng, chống HIV/AIDS trong thời gian tới.