[Loạt Megastory] HIV - Khi cánh cửa không khép lại (Kỳ 4)

Công tác phòng, chống HIV/AIDS của tỉnh Đồng Nai những năm qua đạt được nhiều hiệu quả tích cực nhờ các chương trình phòng ngừa, điều trị. Số ca nhiễm mới và tử vong đều giảm, tỷ lệ tải lượng virus được ức chế cao. Đồng Nai cũng là tỉnh đi đầu trong việc huy động khu vực tư nhân tham gia và triển khai các mô hình đa dạng, như cấp phát thuốc dự phòng trước phơi nhiễm HIV (PrEP) cho các nhóm nguy cơ cao.

Tuy nhiên, đầu tháng 1-2025, USAID (Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ) đã gửi văn bản thông báo đến Sở Y tế và Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Đồng Nai cũng như trên cả nước về việc dừng các hoạt động hỗ trợ đối với công tác phòng, chống HIV/AIDS. Điều này đã gây không ít khó khăn trong công tác phòng, chống HIV/AIDS của tỉnh.

Đồng Nai là tỉnh có diện tích 12,7 ngàn km², tổng số dân gần 4,5 triệu người. Với đặc thù là tỉnh công nghiệp với 59 khu công nghiệp đã được thành lập, cùng với lực lượng lao động đông đảo và số lượng lớn trường cao đẳng, đại học, tỉnh thường xuyên có sự di dân biến động, dẫn đến tiềm ẩn nhiều nguy cơ bùng phát dịch HIV/AIDS. Từ những năm 2018-2019, nhờ vào tài trợ của USAID, tỉnh Đồng Nai đã thực hiện thí điểm triển khai mô hình điều trị PrEP.

Tính tới đầu năm 2025, các dự án đã hỗ trợ Đồng Nai mở được 12 phòng khám PrEP cho tất cả đối tượng nguy cơ cao như MSM, phụ nữ bán dâm và bạn tình dị nhiễm với 8 phòng khám thuộc cơ sở y tế công lập và 4 phòng khám thuộc cơ sở y tế tư nhân. Trong năm 2024, các phòng khám PrEP thuộc dự án USAID/PATH STEPS trên địa bàn tỉnh đã cung cấp dịch vụ PrEP cho gần 1,5 ngàn khách hàng mới, trong đó có cả nhóm đối tượng đáng lo ngại nhất là MSM, đạt 89% chỉ tiêu năm.

Bác sĩ Vũ Thị Ngọc, Trưởng khoa Phòng, chống HIV/AIDS, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Đồng Nai đánh giá: Việc dừng tài trợ này có tác động không nhỏ đến thành quả phòng, chống HIV/AIDS đã đạt được trong nhiều năm qua. Cụ thể, đối với công tác điều trị ARV, khoảng 98% bệnh nhân HIV tỉnh quản lý đã có thẻ bảo hiểm y tế. Nhờ đó, công tác điều trị ARV vẫn sẽ đảm bảo khi nguồn tài trợ của USAID không còn, vì thuốc sẽ được chi trả thông qua Quỹ Bảo hiểm y tế. Tuy nhiên, với trường hợp cấp phát thuốc dự phòng trước phơi nhiễm HIV (PrEP) chưa được bảo hiểm y tế chi trả rộng rãi. Do đó việc duy trì 12 phòng khám PrEP cùng việc cấp thuốc miễn phí/hỗ trợ cho các đối tượng nguy cơ cao gặp nhiều khó khăn khi mất đi nguồn tài trợ quốc tế.

“Do nguồn tài trợ từ quốc tế bị cắt, từ 12 phòng khám, đến nay toàn tỉnh chỉ còn 3 phòng khám điều trị PrEP là Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh, Công ty TNHH Phòng khám Đa khoa Ân Khánh Sài Gòn và Phòng khám Alo Care. Những khách hàng nguy cơ, có nhu cầu sử dụng PrEP vẫn phải được cấp thuốc miễn phí. Phần còn lại như chi phí khám, xét nghiệm viêm gan B, viêm gan C hay chức năng thận thì khách hàng phải tự chi trả” - bác sĩ Ngọc thông tin.

Tháng 8-2025, chị B.H. (phường Trảng Dài, tỉnh Đồng Nai) đi tái khám để nhận thuốc PrEP. Lần này, chị phải trả một khoản tiền khám và làm các xét nghiệm cơ bản để đảm bảo an toàn và theo dõi hiệu quả điều trị. Dù nhận được thuốc PrEP miễn phí nhưng với tiền lương công nhân eo hẹp, việc trả chi phí cho các dịch vụ đi kèm vẫn là một khoản lớn. Chị cho biết: “3 tháng tái khám 1 lần để được đánh giá sức khỏe, tư vấn tuân thủ điều trị và nhận thuốc. Không được hỗ trợ nữa mỗi lần xét nghiệm cũng mất tiền triệu, lương công nhân eo hẹp nên cũng rất khó khăn”.

Với đặc thù là tỉnh công nghiệp có lượng dân cư và nhóm nguy cơ cao, biến động lớn, việc gián đoạn dịch vụ PrEP có thể dẫn đến nguy cơ bùng phát dịch HIV/AIDS trở lại, làm đảo ngược những thành quả đã đạt được trong nhiều năm.

Bác sĩ chuyên khoa II Lưu Văn Dũng, Phó Giám đốc Sở Y tế tỉnh Đồng Nai, nhận định: “Việc giảm tài trợ không chỉ ảnh hưởng đến thuốc mà còn đến chi phí vận hành các mô hình cung cấp dịch vụ sáng tạo (PrEP lưu động, PrEP từ xa, phòng khám do cộng đồng dẫn dắt). PrEP là công cụ dự phòng cực kỳ hiệu quả (giảm 99% nguy cơ lây nhiễm qua đường tình dục khi tuân thủ). Nếu chương trình PrEP bị thu hẹp, hoặc người sử dụng ngừng dùng thuốc vì lý do tài chính, sẽ dẫn đến tăng nguy cơ lây nhiễm HIV trở lại, đặc biệt trong nhóm MSM đang có tỷ lệ nhiễm HIV tăng nhanh”.

Việc ngừng tài trợ quốc tế cũng dẫn đến cắt giảm nguồn lực, khiến đồng đẳng viên, những người trực tiếp tư vấn cộng đồng phải rời bỏ công việc để mưu sinh. Đồng thời, các CBO không có đủ khả năng để duy trì hoạt động dẫn đến thu hẹp quy mô. Điểm tựa từ cộng đồng, vốn là mắt xích quan trọng nhất trong việc tiếp cận và kết nối các nhóm nguy cơ cao với dịch vụ y tế đang đứng trước nguy cơ tan rã.

G.B., thành viên CBO Xuân Hợp bày tỏ: “Trước đây khi còn nguồn tài trợ của các dự án, em chỉ tập trung làm công việc tìm kiếm ca nhiễm. Tuy nhiên, từ đầu năm nay, nguồn thu nhập không đủ trang trải nên em phải tìm một công việc khác để trang trải cuộc sống”. G.B. chỉ có thể làm công việc tìm kiếm ca nhiễm và tư vấn cộng đồng vào buổi tối hoặc ngày nghỉ, sau khi đã hoàn thành công việc chính.

Các đồng đẳng viên là những người có khả năng thấu cảm và xây dựng niềm tin với các nhóm đối tượng khó tiếp cận. Khi họ rời bỏ công việc, ngành y tế sẽ mất đi kênh hiệu quả nhất để tìm ca nhiễm mới, tư vấn xét nghiệm và kết nối vào chương trình PrEP/ARV.

Anh Mai Như Sơn, Giám đốc Công ty TNHH Doanh nghiệp Xã hội và phát triển cộng đồng Xuân Hợp (phường Hố Nai, tỉnh Đồng Nai) cho biết: Khi dự án còn hoạt động, nguồn hỗ trợ tìm kiếm ca được dành cho tiếp cận viên. Hiện các dự án kết thúc, nguồn hỗ trợ giảm, các thành viên phải tìm một công việc khác, tìm kiếm ca trở thành công việc phụ. Nguồn hỗ trợ để cho một tiếp cận viên ít nhất từ 6-7 triệu đồng/tháng mới đủ. Nhưng hiện tại, tìm kiếm được 1 ca chỉ được hỗ trợ khoảng 1,5 triệu đồng, hầu như các bạn không đủ trang trải. Bên cạnh đó, không phải lúc nào các bạn cũng tìm kiếm được ca”.

Anh Trần Ngọc Hưng, Trưởng nhóm CBO Full House cho biết thêm: “Khi kinh phí giảm, nhóm phải đối mặt với nhiều khó khăn như việc duy trì nhân sự và phụ cấp cho tiếp cận viên, hạn chế nguồn sinh phẩm và vật phẩm truyền thông, đồng thời phải thu hẹp phạm vi hoạt động tiếp cận và test cộng đồng. Các buổi truyền thông, workshop hay hoạt động ngoại viện cũng khó triển khai hơn do thiếu kinh phí di chuyển, in ấn và hậu cần. Bên cạnh đó, hỗ trợ cho khách hàng như test nhanh, vật phẩm dự phòng hay kết nối điều trị cũng bị giảm, làm giảm hiệu quả can thiệp. Trong khi yêu cầu về chỉ tiêu và báo cáo từ các nhà tài trợ còn lại thường cao hơn, khiến nhóm phải xử lý nhiều việc nhưng nguồn lực thì ít đi, dễ tạo áp lực và giảm động lực cho thành viên”.

Theo bác sĩ Ngọc, trước đây, với sự hỗ trợ của USAID, các doanh nghiệp xã hội, CBO hoạt động tích cực, giới thiệu khách hàng đến dịch vụ PrEP rất cao, nhưng đầu năm đến nay, số khách hàng tham gia điều trị PrEP giảm mạnh.

Đến ngày 14-9-2025, 3 phòng khám PrEP đã tiếp nhận điều trị mới cho 9/710 khách hàng, đạt 1,26% so với chỉ tiêu năm 2025. Số người được điều trị PrEP ít nhất 1 lần trong năm là 298/3.500 khách hàng, đạt 8,51% với chỉ tiêu năm 2025. Các nhóm CBO hoạt động cầm chừng cũng tạo ra thách thức khi hình thái lây nhiễm chiếm hơn 50% là trong nhóm MSM. Cụ thể, trong 9 tháng của năm 2025, Đồng Nai đã phát hiện 353 trường hợp nhiễm HIV mới. Trong đó, khoảng 80% là bệnh nhân trẻ, từ 15-30 tuổi, thuộc nhóm MSM. Đây chỉ là con số “bề nổi của tảng băng”.

Theo Tiến sĩ, bác sĩ Hoàng Minh Đức, Cục trưởng Cục Phòng, chống bệnh truyền nhiễm (Bộ Y tế), rào cản lớn nhất hiện nay không chỉ là virus HIV mà là sự kỳ thị và thiếu hiểu biết trong cộng đồng.

Trong khi đó, MSM cũng là nhóm đối tượng có mô hình lây nhiễm phức tạp, không chỉ đơn thuần là giữa nam với nam, trong nội bộ nhóm MSM mà còn có thể lây truyền sang nhóm bạn tình nữ hoặc người chuyển giới. Sự kết nối đa dạng này khiến việc xác định nguồn lây và khoanh vùng dịch bệnh trở nên khó khăn hơn. Thực tế, MSM là nhóm đối tượng khó tiếp cận, hỗ trợ can thiệp phòng, chống HIV. Do rào cản về định kiến xã hội, nhiều người thuộc nhóm MSM hoạt động bí mật, không công khai giới tính và xu hướng tính dục. Điều này khiến các kênh truyền thông và can thiệp truyền thống của cơ quan y tế trở nên khó tiếp cận. Điều này càng làm tăng khoảng cách giữa hệ thống y tế và nhóm nguy cơ cao.

Anh B.H.B., tiếp cận viên nhóm CBO Full Hoause cho biết: Nhóm tập trung hỗ trợ cộng đồng MSM tại khu vực Nhơn Trạch và Long Thành, nơi phần lớn là dân nhập cư làm việc tại các khu công nghiệp. Đây là nhóm đối tượng có tính di động cao, thời gian sinh hoạt không ổn định và còn hạn chế về kiến thức HIV, dẫn đến nhiều thách thức trong tiếp cận.

“Từ những khó khăn đó, nhóm đã xây dựng nhiều giải pháp phù hợp với thực tế, bao gồm truyền thông online và offline, triển khai que test HIV tự xét nghiệm cho khách ở xa hoặc bận rộn, tổ chức xét nghiệm ngoài giờ theo nhu cầu của cộng đồng, tham gia các khóa tập huấn nâng cao kỹ năng cho tiếp cận viên, mở rộng mạng lưới các đầu mối MSM tại khu trọ và tăng cường hợp tác với các cơ sở y tế để hỗ trợ kể cả ngoài giờ làm việc. Nhóm cũng áp dụng các phương pháp tiếp cận hiệu quả như tham gia mạng các xã hội dành cho MSM, kết nối qua các ứng dụng và cộng đồng trực tuyến, truy vết bạn tình từ các ca dương tính và xây dựng các mối quan hệ với các nhóm MSM tại địa phương nhằm mở rộng khả năng tiếp cận” - anh B.H.B. cho biết.

Trong bối cảnh nguồn lực quốc tế tài trợ đang cắt giảm thì việc giữ vững thành quả phòng, chống HIV/AIDS trong những năm qua cũng như hoàn thành mục tiêu 95-95-95 vào năm 2025 hướng tới kết thúc dịch bệnh AIDS vào năm 2030 là một thách thức lớn đối với Đồng Nai.