[Loạt Megastory] HIV - Khi cánh cửa không khép lại (Kỳ 3)

Liệu pháp điều trị ARV (thuốc kháng HIV) giúp giữ cho lượng HIV trong máu ở mức thấp hoặc không thể phát hiện được. Khi virus không thể phát hiện được sẽ không lây nhiễm cho người khác. Suốt vài thập kỷ qua, nhiều bệnh nhân đã từ “cõi chết” trở về và có cuộc sống bình thường: khỏe mạnh, đi làm… như bao người bình thường khác.

Tại Đồng Nai, từ năm 2007, chương trình chăm sóc, điều trị bằng ARV đã được triển khai thực hiện và dần “phủ kín” từ tuyến tỉnh đến cơ sở. Từ đây, những người nhiễm “H” trên toàn tỉnh không còn phải chật vật đi xa chữa bệnh và tìm nguồn thuốc.

Là một trong những bệnh nhân “có mặt” từ những ngày đầu tiên khi triển khai chương trình, anh N.H.Đ. (xã Phú Riềng, tỉnh Đồng Nai) vẫn không quên được khoảnh khắc sinh tử của mình. Anh phát hiện bệnh từ năm 2005 nhưng không có điều kiện chữa trị do nguồn thuốc đắt đỏ và khan hiếm.

“Sức khỏe suy kiệt, sụt cân nhanh chóng, tế bào CD4 chỉ còn 7 tế bào/µL (người bình thường từ 500-1.500 tế bào/µL). Tôi tưởng mình đã chết! Nhưng may mắn, tôi đã sống sót và dần trở lại cuộc sống thường nhật khi được uống ARV tại Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS tỉnh Đồng Nai cũ (nay là Khoa Phòng chống HIV/AIDS, thuộc Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh - CDC Đồng Nai) vào năm 2007” - anh Đ. chia sẻ.

Nhờ được uống thuốc kịp thời cùng sự chăm sóc, hướng dẫn của các y, bác sĩ, CD4 của anh Đ. tăng dần theo thời gian, đưa anh thoát khỏi “án tử”. Điều kỳ diệu không dừng lại ở đó, anh Đ. tâm sự: “Tôi bất ngờ và hạnh phúc nhất là sau 9 năm uống thuốc, tôi đã đón con trai đầu lòng, cả vợ và con hoàn toàn khỏe mạnh, không bị lây nhiễm HIV. Đây là động lực giúp tôi sống tích tực, yêu đời và làm việc chăm chỉ suốt nhiều năm qua”.

Câu chuyện của anh Đ. là minh chứng rõ nét cho thông điệp "Không phát hiện = Không lây truyền" (K=K) mà điều trị ARV mang lại. Tương tự, chị V.T.H. (ngụ phường Tân Triều, tỉnh Đồng Nai) phát hiện nhiễm HIV khi đang mang thai cách đây 10 năm trước. Hai vợ chồng đều làm công nhân và chị H. bị lây HIV từ chồng. “Sốc, lo sợ, hoang mang và có ý định tìm đến cái chết. Nhưng mầm sống trong bụng đã giúp tôi gác lại cảm xúc tiêu cực và làm theo hướng dẫn của bác sĩ. Thật may mắn, con tôi hoàn toàn khỏe mạnh, không bị nhiễm “H”. Hằng ngày, vợ chồng tôi cùng uống thuốc ARV và vẫn làm công nhân, có thu nhập ổn định lo cho con” - chị H. kể.

Để có được những "trái ngọt" như câu chuyện của anh Đ. và chị H. là cả một hành trình xây dựng và mở rộng hệ thống điều trị ARV của ngành y tế Đồng Nai. Mọi thứ bắt đầu từ năm 2007, khi chương trình điều trị ARV được triển khai tại Phòng khám ngoại trú thuộc Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS tỉnh Đồng Nai. Tuy nhiên, những ngày đầu vô cùng khó khăn. Bác sĩ chuyên khoa I Vũ Thị Ngọc, Trưởng khoa Phòng, chống HIV/AIDS (CDC Đồng Nai) nhớ lại: “Thời điểm đó, thuốc ARV còn rất khan hiếm. Chúng tôi chỉ có thể ưu tiên điều trị cho những bệnh nhân nặng nhất, chỉ số CD4 dưới 250 tế bào/µL. Từ năm 2015 đến nay, chỉ cần bệnh nhân nhiễm HIV là được đưa vào chữa trị ngay”.

Sự thay đổi này đến từ hai lý do: Vì hiệu quả của thuốc đã được chứng minh rõ rệt và quan trọng hơn là nguồn thuốc đã dồi dào. Để tiếp cận người bệnh, một mạng lưới rộng khắp gồm các cộng tác viên, đồng đẳng viên và cán bộ chuyên trách đã được hình thành. Họ giữ vai trò then chốt, là cầu nối đưa bệnh nhân đến các phòng khám ngoại trú để được tư vấn về hành vi nguy cơ và các biện pháp phòng lây nhiễm, đồng thời hướng dẫn làm các xét nghiệm cơ bản, xét nghiệm CD4, tầm soát lao.... Nếu bệnh nhân đủ tiêu chuẩn sẽ được tư vấn nhóm và tư vấn tuân thủ điều trị theo quy định của Bộ Y tế trước khi đưa vào chương trình điều trị.

Nói về sự dồi dào của nguồn thuốc, bác sĩ Vũ Thị Ngọc đánh giá cao sự hỗ trợ ban đầu từ Dự án Quỹ Toàn cầu. Chính nguồn tài trợ này đã giúp Đồng Nai phủ kín mạng lưới điều trị ARV về tận các tuyến. Giờ đây, bảo hiểm y tế đã trở thành nguồn chi trả chính và dự án Quỹ Toàn cầu vẫn tiếp tục hỗ trợ khoảng 5% lượng thuốc ARV cho các nhóm đặc thù như người trong trại giam hay bị gián đoạn bảo hiểm y tế.

Sự thuận tiện do mạng lưới cơ sở mang lại đã thay đổi cuộc sống của rất nhiều người, trong đó có vợ chồng anh T.P.V. (ngụ xã Phú Hòa, tỉnh Đồng Nai). Anh V. kể, trước đây, mỗi lần lấy thuốc là một lần vất vả, anh chị phải mất cả ngày bắt 2-4 chuyến xe buýt lên Thành phố Hồ Chí Minh, sau này là CDC tỉnh để lấy thuốc.

“Hơn chục năm nay, chúng tôi chỉ cần đi xe máy đến Trung tâm Y tế khu vực Long Khánh, khoảng 2 tiếng là khám, lấy thuốc xong nên thuận tiện hơn nhiều. Hơn nữa, tôi cũng không phải trả tiền thuốc nên không quá lo ngại đến kinh tế” - anh V. chia sẻ.

Theo CDC Đồng Nai, những năm gần đây, số người nhiễm HIV mới được phát hiện hàng năm có xu hướng giảm rõ rệt, từ đỉnh điểm 1.238 ca (năm 2020) xuống còn 416 ca (9 tháng đầu năm 2025). Bác sĩ Vũ Thị Ngọc lý giải, năm 2020 là thời điểm các dự án và nhóm cộng đồng đẩy mạnh tìm kiếm ca mới và đưa các ca nhiễm cũ chưa làm xét nghiệm HIV vào hệ thống. Những năm sau đó, số ca HIV phát hiện hàng năm giảm nhờ nhiều người nhiễm HIV được phát hiện sớm, phần lớn được điều trị bằng ARV ngay, giúp đạt tải lượng virus ức chế, giảm lây lan cho cộng đồng. Và một yếu tố then chốt nữa là việc triển khai mạnh mẽ chương trình dự phòng PrEP.

Nếu ARV là thuốc điều trị cho người nhiễm HIV, thì PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) là "lá chắn" cho người có nguy cơ cao. Đây là giải pháp quan trọng, đặc biệt khi hình thái lây nhiễm đã thay đổi, chủ yếu qua đường tình dục và gia tăng ở nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) trẻ tuổi.

Tại các phòng khám, chiến lược kép này được thể hiện rất rõ. Bác sĩ chuyên khoa I Trần Thị Anh Trang, Phụ trách Phòng khám ngoại trú ARV (Trung tâm Y tế khu vực Biên Hòa) chia sẻ: “Chúng tôi tư vấn kết nối điều trị ARV sớm cho người nhiễm, đồng thời chủ động tư vấn và hướng dẫn dùng PrEP cho các đối tượng có yếu tố nguy cơ cao như MSM. Việc kết hợp song song điều trị (ARV) để đạt mục tiêu K=K và "dự phòng" (PrEP) cho nhóm nguy cơ cao đang là giải pháp then chốt giúp Đồng Nai kiểm soát bền vững dịch HIV/AIDS”.

Tại Đồng Nai, chiến lược PrEP đang được triển khai mạnh mẽ thông qua 12 phòng khám công lập, tư nhân và các nhóm cộng đồng (CBO). Chị Nguyễn Thị Ngọc Thanh, tiếp cận viên của Doanh nghiệp xã hội và phát triển cộng đồng Xuân Hợp (phường Trảng Dài), cho biết: “Khi các bạn trẻ được xét nghiệm âm tính, chúng tôi sẽ tư vấn để các bạn đến cơ sở y tế uống thuốc dự phòng PrEP. Chúng tôi luôn đồng hành, nhắc các bạn uống thuốc, tái khám và giải tỏa lo lắng. Nhờ sự kết nối này, nhiều bạn trẻ đã chủ động bảo vệ mình”.

Bác sĩ Thẩm Thị Tiên, Khoa Phòng, chống HIV/AIDS, CDC Đồng Nai cho hay: Riêng tại phòng khám PrEP của trung tâm, hiện đang điều trị duy trì cho 316 người, chủ yếu là nhóm MSM. “Khách hàng sẽ được giải thích 2 cách uống, là uống thường xuyên mỗi ngày hoặc uống theo tình huống. Từ đó, họ lựa chọn và đưa ra quyết định theo từng trường hợp cụ thể, cá nhân hóa” - bác sĩ Tiên nói.

Kể từ khi triển khai (năm 2019 đến nay), chương trình PrEP tại Đồng Nai đã thu hút gần 3 ngàn người tham gia. Đây thực sự là giải pháp tối ưu góp phần hạn chế HIV lây lan trong tình hình mới. Chính nhờ chiến lược song hành (ARV và PrEP), số ca nhiễm mới hàng năm đã giảm rõ rệt.