[Loạt Megastory] HIV - Khi cánh cửa không khép lại (Kỳ 2)

Theo Cục Phòng, chống HIV/AIDS (Bộ Y tế), tính đến đầu năm 2025, số người nhiễm HIV/AIDS còn sống trên toàn quốc là hơn 245,7 ngàn người.

Trong “cuộc chiến” phòng chống HIV/AIDS, bên cạnh hệ thống y tế và cơ quan quản lý, các tổ chức dựa vào cộng đồng (CBO - Community Based Organization) đã trở thành lực lượng không thể thiếu. Họ là những người sống giữa cộng đồng nguy cơ cao, am hiểu thực tế, sát cánh với người nhiễm và người dễ tổn thương, đưa dịch vụ đến đúng nơi, đúng đối tượng.

Thống kê của Cục Phòng, chống HIV/AIDS, trong số ca phát hiện mới năm 2024, tỷ trọng ca nhiễm HIV phát hiện mới ở miền Nam chiếm phần lớn (>60%) và nhóm MSM (nam quan hệ tình dục đồng giới) chiếm tỷ trọng lớn với gần 40%. Điều đáng lo ngại là người nhiễm HIV trong nhóm tuổi 15-29 và 30-39 vẫn đang chiếm tỷ lệ lớn. Việc lây nhiễm trong nhóm quan hệ tình dục đồng giới hiện là nguyên nhân chính làm gia tăng số ca phát hiện mới hằng năm. Hành vi nguy cơ kép trong nhóm MSM như chemsex đang làm gia tăng nhanh số ca nhiễm HIV trong một số khu vực và trong nhóm trẻ tuổi hiện nay.

Thực tế cho thấy, một trong những thách thức lớn nhất trong việc phát hiện ca nhiễm mới là tâm lý e ngại và sợ bị kỳ thị của các nhóm có hành vi nguy cơ cao (MSM, người tiêm chích ma túy, người chuyển giới). Nhiều người chấp nhận sống trong lo sợ chứ không dám bước chân đến các bệnh viện hay trung tâm y tế công lập vì sợ thủ tục rườm rà và trên hết là sợ bị lộ thông tin, bị phán xét.

Đây chính là “khoảng trống” mà các CBO đang làm rất tốt. Lợi thế lớn nhất của CBO là họ xuất thân từ chính cộng đồng. Các thành viên CBO thường là “người trong cuộc”, hơn ai hết, họ hiểu rõ nỗi sợ và sự mặc cảm này.

Bén duyên với CBO Xuân Hợp từ những năm còn ngồi trên ghế trường trung học phổ thông, G.B. (19 tuổi) nhanh chóng trở thành một thành viên trẻ tích cực của CBO Xuân Hợp và là cánh tay nối dài của ngành y tế Đồng Nai, của các y, bác sĩ trong công cuộc phòng, chống HIV/AIDS. Là người thuộc nhóm MSM, với sự thấu cảm sâu sắc, G.B. có lợi thế lớn trong việc tiếp cận, chia sẻ và kết nối với các nhóm nguy cơ cao.

Công việc hàng ngày của G.B. là “xâm nhập” vào môi trường của những người nguy cơ cao, đặc biệt là thế hệ gen Z, để kết bạn, tâm tình và chia sẻ. G.B. chia sẻ: “Tôi thường tìm kiếm đối tượng trên các ứng dụng chat box, hẹn hò online, sau đó trao đổi riêng và tạo dựng niềm tin. Khi đã tạo được niềm tin, tôi sẽ hẹn gặp trực tiếp để tư vấn, thuyết phục đối tượng xét nghiệm HIV và tham gia điều trị. Đối với nhóm MSM trẻ, việc tiếp cận tương đối dễ dàng bởi họ có tư tưởng sống thoáng hơn và cởi mở hơn về các vấn đề sức khỏe tình dục. Tuy nhiên, tôi cũng phải mất rất nhiều thời gian, công sức để kết nối điều trị thành công cho nhiều trường hợp”.

Mặc dù công việc vất vả, mất nhiều thời gian và tiền hỗ trợ nhận được không đáng bao nhiêu nhưng G.B. và các thành viên CBO Xuân Hợp vẫn kiên trì bám trụ với công việc. Động lực lớn nhất của họ xuất phát từ sự thấu hiểu nỗi cực nhọc của y, bác sĩ chăm sóc và điều trị bệnh nhân HIV, cùng khát vọng “HIV sẽ không còn lây lan, góp phần vào mục tiêu chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030”. Sự cống hiến thầm lặng của những thành viên CBO như G.B. là yếu tố then chốt, giúp Đồng Nai đạt được những mục tiêu cao trong công tác phòng chống HIV/AIDS.

Thực tế cho thấy, tại nhiều tỉnh, thành phố, các tổ chức dựa vào cộng đồng đóng vai trò quan trọng khi những người tình nguyện viên hàng ngày đi tìm kiếm, thuyết phục người có HIV đi điều trị, kéo họ từ "cõi chết" trở về, hoặc cùng họ vượt qua căn bệnh để tái nhập với cuộc sống.

Từ năm 2008, anh Mai Như Sơn, Giám đốc Công ty TNHH Doanh nghiệp xã hội và phát triển cộng đồng Xuân Hợp (tỉnh Đồng Nai) đã lập nhóm Xuân Hợp để giúp đỡ những người nhiễm HIV/AIDS. Ý tưởng thành lập nhóm của anh Sơn xuất phát từ tình hình thực tế lúc bấy giờ, người nhiễm HIV/AIDS chết nhiều do không tiếp cận được thuốc và không có sự hỗ trợ, tư vấn.

“Thời điểm đó, nguồn thuốc rất hiếm và đắt đỏ nên người nhiễm là công nhân không đủ tiền mua thuốc. Do đó, người nhiễm HIV thường bị ghẻ lở, không ai chăm sóc. Tôi và một số anh em cùng cảnh ngộ đến tận nhà chăm sóc, chia sẻ và động viên để họ có tinh thần vượt qua căn bệnh” - anh Sơn nhớ lại.

Ban đầu, nhóm hoạt động hoàn toàn tự lực, bằng sức của cá nhân là chính. Nhưng từ năm 2015, các tổ chức phi chính phủ đã “biết tiếng” và Dự án quỹ toàn cầu bắt đầu hỗ trợ nhóm về văn phòng, đào tạo chuyên môn tư vấn một cách bài bản hơn. Sau 15 năm hoạt động, nhóm đã chăm sóc, tiếp xúc và giúp đỡ rất nhiều người, không chỉ là những người nhiễm HIV mà còn các đối tượng nguy cơ cao tiếp cận với các dịch vụ trong phòng và điều trị HIV, đồng thời giúp đỡ nhiều người nhiễm HIV có hoàn cảnh khó khăn… 

“Nhiều năm đầu, tôi không làm sổ sách nên không thống kê được đã chăm sóc bao nhiêu người nhiễm HIV/AIDS nhưng ai cần là chúng tôi có mặt. Điều đáng quý là nhiều người sau khi thoát “cửa tử” đã tiếp tục công việc của mình, giúp đỡ người khác” - anh Sơn chia sẻ.

Anh V. T. G. (phường Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai) là một trường hợp điển hình. 21 tuổi, anh G. bắt đầu “trượt dài” vào ma túy, tù tội vì bố mẹ ly hôn. Anh G. đã bị bắt 2 lần vì tội tàng trữ trái phép chất ma túy. Và trong lần thứ 2 khi ở tù, anh bắt đầu dần tỉnh ngộ. Anh G. nhớ lại: “Lúc ấy, tôi nhận ra rằng mình sống quá ích kỷ, làm khổ mẹ - người thân duy nhất của tôi. Tôi đã nghĩ, mình phải chỉnh đốn lại chính mình và sống tốt cho những năm về sau. Nhưng, nhiều đêm tôi mất ngủ vì không biết phải làm gì và bắt đầu lại từ đâu? Làm sao tôi có thể sống tiếp với quá khứ tù tội và căn bệnh HIV?”.

May mắn, năm 2014, anh G. đã gặp anh Sơn tại nhóm CBO Xuân Hợp. Từ đây, anh G. được giúp đỡ tinh thần, hướng dẫn cách chăm sóc bản thân và hơn hết là “chỉ cách” làm ăn, kiếm những đồng tiền chân chính. Và anh G. cũng đã trở thành thành viên của CBO, bắt đầu hành trình giúp đỡ những mảnh đời khác như anh của quá khứ hoặc tệ hơn.

Mẹ mất sớm, bố lấy vợ hai và đuổi em N.N.T. (16 tuổi, ở phường Trấn Biên, tỉnh Đồng Nai) ra khỏi nhà. Suốt nhiều năm liền, T. sống lang thang, nhặt ve chai để sinh sống qua ngày. Anh G. đã tìm thấy T. trong tình trạng cơ thể gầy gò, xanh xao, luôn mệt mỏi. CBO Xuân Hợp đã tiến hành làm xét nghiệm HIV và kết quả T. bị nhiễm HIV.

“Khi nghe tin mình bị nhiễm HIV, em đã vô cùng hoang mang. Cả tháng trời, em chỉ biết khóc và hoảng loạn, suy sụp. Em rất sợ vì nghe nhiều người bị nhiễm HIV đã chết” - em T. tâm sự.

Không để T. đơn độc, anh G. bắt đầu đi tìm thân nhân cho em. Nhưng khi đến gia đình, bố và mẹ kế nhất quyết không nhận T. “Chúng tôi tiếp tục tìm bà nội của T. để em có nơi nương tựa tiếp tục sống. Từ đó, hàng ngày T. phụ bà nội bán hàng rau, còn chúng tôi hỗ trợ gạo và lấy thuốc, động viên em chữa bệnh. Cuộc sống của T. cũng bắt đầu ổn định hơn” - anh G. kể.

Nhờ những nhóm cộng đồng như CBO Xuân Hợp, công tác phòng, chống HIV/AIDS những năm qua có nhiều sự chuyển biến tích cực. Số người nhiễm, tử vong giảm so với trước đó. Họ chính là “những cánh tay nối dài” của ngành y tế giúp những người có hành vi nguy cơ cao tiếp cận sớm với các dịch vụ y tế. Thực tế cho thấy, các cơ sở y tế công lập gặp nhiều khó khăn khi tiếp cận nhóm nguy cơ cao và người nhiễm HIV/AIDS do họ có tâm lý e ngại kỳ thị và lo sợ lộ thông tin.

Thạc sĩ Trần Ngọc Quang, Phó Giám đốc Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Đồng Nai cho hay: Chính các CBO đã tham gia giải quyết "điểm nghẽn" này rất tích cực và hiệu quả. Họ trở thành lực lượng quan trọng trong việc tìm kiếm, phát hiện ca bệnh mới, đồng thời phối hợp chặt chẽ với ngành y tế để kết nối, cung cấp các dịch vụ hỗ trợ cần thiết cho bệnh nhân.

Được thành lập từ năm 2015, nhóm GNET (phường Tam Hiệp, tỉnh Đồng Nai) tập trung nâng cao sức khỏe toàn diện cho cộng đồng LGBTQ+ (đồng tính nữ, đồng tính nam, song tính, chuyển giới…) và người sống chung với HIV. Anh Lê Trọng Minh, Trưởng nhóm GNET chia sẻ: Lợi thế lớn nhất là tất cả nhân viên trong nhóm đều thuộc cộng đồng LGBTQ+. Điều này giúp họ thấu hiểu và dễ dàng tiếp cận nhóm MSM - nhóm đang có tỷ lệ lây nhiễm HIV cao. GNET tận dụng tối đa mạng xã hội, ứng dụng hẹn hò và liên kết với các trường học để truyền thông.

Theo anh Minh, các hành vi nguy cơ ngày càng phức tạp, đặc biệt là "chemsex" (sử dụng ma túy tổng hợp khi quan hệ tình dục) và lứa tuổi lây nhiễm ngày càng trẻ hóa. "Chúng tôi chủ động tìm kiếm khách hàng, ưu tiên nhóm trẻ MSM và chuyển giới nữ. Mọi thông tin đều được bảo mật tuyệt đối để họ an tâm, tin tưởng" - anh Minh cho hay.

Không chỉ tư vấn, truyền thông, nhân viên của GNET còn thực hiện xét nghiệm sàng lọc HIV cho những người có nhu cầu thông qua các chương trình tư vấn, xét nghiệm tại cộng đồng, tại các điểm nóng. Từ đó giúp phát hiện sớm các ca bệnh ngoài cộng đồng, đưa vào quản lý, điều trị sớm. Năm 2025, GNET đã hỗ trợ gần 50 người uống PrEP (thuốc dự phòng trước phơi nhiễm) miễn phí.

Theo Cục Phòng, chống HIV/AIDS, năm 2024, nhóm MSM chiếm gần 40% ca nhiễm HIV mới và là nguyên nhân chính của các ca phát hiện hằng năm, chủ yếu ở độ tuổi 15-29. Điều này càng khẳng định vai trò then chốt của các mô hình CBO trong giai đoạn hiện nay. Để ngăn chặn xu hướng gia tăng nhanh chóng của dịch HIV trong nhóm MSM và những người có hành vi nguy cơ cao, việc mở rộng điều trị dự phòng trước phơi nhiễm trên toàn quốc là một trong những chiến lược quan trọng hàng đầu.